Өтеулі Тоғызбайұлы қазіргі Қостанай облысының Науырзым ауданы аумағында 1829 жылы дүниеге келген көрінеді.

     Өтеулі Орынбай ақынмен айтысқанда 20 жаста екен. Соған қарап екеуінің айтысы шамамен 1849 жылы өткен деп болжауға болады.

     Өтеулі қырық жастан асқанда өлеңді мүлде қойып, қажыға барған кісі.

    Кеңшалғын деген жерде Үш жүздің правительдері бас қосқан үлкен жиын өтеді. Осы жиынға Орта жүздің правителі Мұқан, Кіші жүздің правителі Шыңғыс және Ұлы жүздің правителі Ахмет және басқа да игі жақсылар қатысады, оның ішінде атақты Бірімжан да бар,

    Ет жеп қымыз ішіп көңілденген төрелер атақты Орынбай ақын мен Өтеуліні айтыстырмақ болады.
   Бұл хабарды естіген Өтеулі әуелде Үш жүздің жүйрігі атанған Орынбаймен айтысып ұятқа қалғанша кетіп қалайын деп ойлайды. Бірақ соңынап іздеп келгендер төрелердің шақыртып жатқанын айтқан соң, қашып кетудің ретін таппай, айтысуға көнеді.

     Келе жатса алдынан ақ боз атты бейтаныс кісі кездескен екен дейді. Сәлемдескен соң әлгі адам: «Өтеулі, Орынбаймен айтысқалы барасың ау, ол сөзге жүйрік қой, оңайлықпен жеңдірмейді. Бірақ Орынбай өлеңді қойдым деп үш рет ант ішіп, үшеуінде де тәубесін бұзған. Осы есіңде болсын», - дейді.

    Түрлі ойға беріліп келе жатқан Өтеулі әлгі кісінің аты-жөнін сұрамадым-ау деп артына бұрылса, ол қара үзіп кетіп қалған екен.

    Жалпы, Өтеуліні халық тоспа ақын ден атайды екен. Ондағысы Өтеулі өзі қыза сөйлеп, артық сөзге бармай, қарсыласының шалыс басқан тұсын аңдып отырып айтысады екен.

    Айтыс Өтеулі ақын мен атақты Сандыбайдың Ерденінің Қожабек деген ақынының арасында өтеді. Оған Ерденнің өзі де қатысады. Осы айтыстан халық аузында сақталған шумақтар мынадай.

Қожабек:
Баласы Балғожаның Сандыбай-ды,
Маңдайы Сандыбайдың кімнен тайды?
Дүниедегі нәрсеге қолы жетті,
Ұстамады демесең күн мен айды.
Өтеулі:
Сөзімнің жаңа түстім жүйесіне,
Арғынның жолығарсың киесіне.
Кешегі Балқан ұлы қара Шоқай
Тіркеген Сандыбайды түйесіне.
Қожабек:
Ар жақта бір құтым бар Арғынғазы,
Жігітке ие қылдырмас малдың азы.
Талай топқа салатын Ерденім бар,
Шалдырмас топтан торай құмай тазы.
Өтеулі:
Қожекем, солай сөйлеп жөніңе көш,
Қиялап жүйрік болсаң алдымнан тос.
Тазы деп Ерденіңді өзің айттың,
Қарғылап тазы болса шошқаға қос.
 

   Осы кезде айтысты тыңдап отырған Ерден: «Әй, Қожабек, әкемнің аузын боқтатпасаң,тоқтат енді. Сен жеңілдің, бер жолды Өтеуліге», -  деп ақырып жіберген екен дейді.

    Ал, Өтеулінің Орынбай ақынмен айтысы да осы уақытқа дейін еш жерде жарық көргенемес. Төменде жарияланып отырған мәтін Өтеулі ақынның тікелей ұрпағы Қостанай облысына белгілі ұстаз Сұңқар Оспановтан алынды.

Орынбай:
Көп билер күмпілдемей қымызыңды іш,
Бозбала, неге отырсың, күбіңді піс.
Қарауылдың ақыны жаңа келді,
Сыбызғышы-сырнайшы көтіңді қыс.
Қапыда қартайдым, деп қалма шіркін,
Дүние жолдас емес аңда, шіркін.
Үш жүзден озып жүрген Орын едің,
Азырақ қанатыңды қомда, шіркін.
Сөйлеуге Орын едің жөн біле гөр,
Өңкей бір ақиыққа кез қыла гөр.
Шабар жерің келгенде қайтушы едің,
Бүгжеңдеп кәрі тарлан жүгіре көр.
Сөйлейді жаман адам жөнін білмей,
Жүреді кейбір жақсы кезі келмей.
Келгенде айтар жерің айтушы едің,
Қимылда төрт аяғың жерге тимей.
Сіздерді бұл ордада көрдім, тақсыр,
Алланың салғанына көндім, тақсыр.
 
Сіздерді бір көруге құмар болып,
Араға сегіз қонып келдім, тақсыр.
Мен келдім сізге Мұқан мұң шағуға,
Атасы секілді едің елдің, тақсыр.
Жасымнан жан серігім бәйбішемді
Мен бердім құшағына жердің тақсыр.
Сұлтаным, сол себепті болдым дертті,
Жүрекке сөнбейтұғын салды өртті.
Ана жылы үш тоғызды жеккенде қандай едім,
Орынның биылғы жыл сәні кетті.
Қартайып сол күнімнен танып жүрмін,
Дақ түсіп көңіліме налып жүрмін.
Бірге өскен жас күнімнен жарым қайтып,
Ақырындап осы күні қалып жүрмін.
О, дүние, қызық дәурен өткен жері,
Уайым денені алып біткен жері.
Тағдырға қолдан келер шара бар ма,
Бәйбішем сапарланып кеткен жері.
Шырмап тұр осы күні кәрі шалды,
Тер сіңген жас күнімнен жарымды алды.
Бейне бір жаңа үйреткен тай секілді,
Енді бір тоқал итке күнім қалды.
Жастық шақ шешек атқан гүл секілді,
Күлімдеп нұрын шашқан күн секілді.
Алтында иесіз қалған маңыз бар ма,
Дариға-ай, кәрілік бір түн секілді.
Жарығы бұл дүниенің өтіп кетіп
Заманға кез боп тұрмын бұл секілді.
Жастықта бірге дәурен сүрмеген соң,
Бір жатып, бірге тұрып, күлмеген соң.
Бөленіп махаббаттың бесігіне,
Мәз болып шаттық құрып жүрмеген соң
Қадірін Орынбайдың қайдан білсін,
Қызығын жас уақытта көрмеген соң.
Мыс болдым осы күні, едім алтын,
Емес пе еді қай уақытта басым жарқын.
Мұң шақтым халық иесі сұлтандарға,
Білмеген қайдан білсін мұның нарқын.
Қатынын топқа айтып зарлады деп
Өсектеп жатқан шығар біздей қартын.
Төренің жас ақыны бар деп еді,
Тастадым соған тіреп сөздің артын.
Өтеулі:
Домбыра қолға ұстадым жастық шақта,
Болған соң сөз өнері тіл мен жақта.
Бас қосқан мәжілістің базары едім,
Тіл сатып жүргенім жоқ мал мен баққа.
Он төртте үйір болдым өлең-жырға,
Серік қып домбыраны алдым қолға.
Құрбымен қатар өскен сауық құрып,
Мен жүрдім серілік қып ой мен қырда.
Дабысым төңірекке мәлім болып,
Ақын қып арғын-қыпшақ алды қолға.
Жерімнен кетіп қалған мені алдырып,
Дүбірге қосқалы тұр қазір мұнда.
Сөзіме хан мен төре ерік бермей,
Болмай тұр осы күні билік қолда.
Хан-қара Орынменен күрес деп тұр,
Бір құдай, уа, аруақ, өзің қолда.
Ореке, айтар сөзің көп-ақ шығар,
Айтсаң да қалай шалқып жөн-ақ шығар.
Талайдан озып жүрген сен бір жүйрік,
Өзіңнен озған жүйрік жоқ-ақ шығар.
Жасқаншақ, қорғалағыш жас ініңмін,
Торғайдай көрінгеннен қорқып бұғар.
Сіздерге қарсы айтуға бата алмаймын,
Белгілі мен Өтеулі жорғалаймын.
Көңілім бойды бағып, сабыр қылу,
Әсіре есер сөзді қолдамаймын.
Ореке, төрелігін өзіңіз айт,
Айтыс деп мен ешкімді зорламаймын.
Ертерек өзіңізге аңғартқаным,
Би-бектің қызба сөзін қолдамаймын.
Ореке, сіз бір таусыз, біз-таушыкеш,
Болғанда сіз асқар бел, біз-белшікеш.
Жарды ұрып жағалауы шалқып жатқан
Сіз деген бір айдын көл, біз-көлшікеш.
Бақ қонып, абыройың қайтпаған соң,
Бәйгеден күнде-күнде келіп жүрсің.
Қаншама шешенсініп келгендердің
Беттетпей «сыбағасын» беріп жүрсің.
Саңлақтар топтан талай кездессе де,
Жаныңа жақындатпай жеңіп жүрсің.
Бәйгеден күнде келген кәрі тарлан,
Соңыңнан ерген талай құнан-тайың.
Біз-дағы білуші едік жауап жайын.
Ендігі сөз салмағы өзіңізде,
Сөзімнің жөні осылай Орынбайым.

     Осы тұста Өтеулінің қорғалақтай сөйлеп отырғанына ызаланған Бірімжан «Өтеулі, саған не болды, кісі кісінің құдайы емес, ол туған шешеден сен де туғансың, қорықпай сөйле!», - деп ақырып жібереді.

Орынбай:
Мен саған сөздің жөнін сынатайын,
Бұл топты өз аузыма қаратайын.
Алашқа даңқым кеткен Орынбаймын,
Өзің де білесің ғой менің жайым.
Жол алдым сен секілді ақындардан,
Ат-шапан жетектетті, алдым тайын.
Көрінет сөзің түбі салмақтылау,
Жұқалап сөйлесең де қарапайым.
Артық деп өнеріңді саспан дейсің
Көрінет қорықсаң да күшің дайын.
Сөзіңнің екі жағы істік болды,
Болдың ба рас көңіл балақайым.
Өтеулі:
Билікті беріп едім өзіңізге,
Жырақтап сөзің барат шығып түзге.
Ниетің айтысуға ауған екен,
Кінә ғып болмашыны айттың бізге.
Таласты көп ішінде сүймеуші едім,
Орынсыз сөзді әкеліп салдың тезге.
Сый мен жол беретұғын айыпты емен,
Менің жоқ беретұғын дымым сізге.
Орынбай:
Болмайды, әй, Өтеулі, мұның пайда,
Жөн еді әлің біліп, тұрсаң жайға.
Жол алған Орта жүзден ардагермін,
Тең емес менің басым құнан-тайға.
Шешенмін Жиреншедей топтан асқан,
Жұлдызға көкте тұрған қолың жайма.
Қыранмын көзі түссе ілмей қоймас,
Мерт болма арыстандай шауып айға.
Ұятты көп алдында алғың келсе,
Қозғалма, күресуден сен де тайма.
 
Болмаса, жайыңды біл, бойыңды бақ,
Аязым әліңді біл деген қайда.
Хан-биді сылтауратып, өзіңде ерік,
Кім зорлайды айтыстан тұрсаң жеріп.
Тоқта деп саған, жаным, өтінбеймін,
Ықтияр өзіңе өзің болсаң берік.
Салыстыр ақылыңа өзің, жаным,
Қор болма жеңісіңді қолдан беріп.
Тобыма шырай берген мен сұрқылтай,
Үстем боп келмейтұғын біреу жуық.
Өтеулі:
Әркім де алдын болжап, көзін салар,
Орынсыз тасқан көңіл қайда барар.
Аузыңмен орақ орма, Орын аға,
Даңғойлар өзін артық, асқақ санар.
Өзіңді өзің мақтап, мені үркітпе,
Бала жоқ босқа қорқып естен танар.
Жақсы менен жаманды жұрт сынайды,
Орынсыз құр мақтану артық болар.
Аяма, жеңілер деп Орын аға,
Тартынған қу тақырды шоқып қалар.
Бала деп көңілің толмай, қапы қалып,
Аңдаусыз шалыс бассаң ұят болар.
Қорқытпа, қорқатұғын адамың жоқ,
Жеңіл сөзге желп етіп ұшып-қонар.
Пайданы басыңа қыл ең алдымен,
Ойламай тонды пішу кімге жарар.
Түйедей бойға сеніп жылдан қалған,
 Бос мақтан кім-кімді де орға жығар.
Артық сөз кімге керек, Орын аға,
Бұл жанды адам алмас, құдай алар.
Орынбай:
Өтеулі, маған өлең айтар едің,
Мені жеңсең жолың боп қайтар едің.
Орынбайды сен еркін білмейсің ғой,
Болмаса сен де жолдан қайтар едің.
Аңдаусыз торға түспе, алдың байқа,
Ақиық мен бір қыран жайқар едім.
Суда жүзген мен жайын емес пе едім,
Туласам, жарықтығым, қайтер едің?
 Өтеулі:
Қартайдың, ол күніңнен танып жүрме,
Қияға көзіңді артық салып жүрме.
Біле алмай жас жеткенін, аса сілтеп,
Өкініп іс біткен соң қалып жүрме.
Көңіл тозбай, ақыл мен күшің тозып,
Өтпесті құр шарыққа жанып жүрме.
Орынбай:
Өтеулі рас сөзге қылма тарлық,
Майданға түсіп тұрсың топты жарып.
Тиетін жұртқа пайда бір сөз баста,
Үлгі алсын сөз тыңдаған жалпы халық.
Айтайын мен әңгіме көпке ұнар,
Еткендей көп көңілін етіп жарық.
Тәмәмдап қырық парызды білесің бе,
Болады иман жолдас, дүние қалып.
Өтеулі:
Ореке, бұрын сізді көргенім жоқ,
Кетпейді кімнен өтіп дүние-боқ.
Тәубеге қартайған соң келу керек,
Дүние алдастырған бір қызыл шоқ.
Тағат ет, иман ізде, өлеңді қой,
Ұстансаң ораза-намаз иманың хақ,
Дүние үшін ар-ұятты жинап қойып,
Отырсың енді кімнің қайғысын жеп.
Әуелі өзіңе өзің тию салмай,
Біреуге жөн айтқаның бола ма тек.
Мұндайда айту керек жүйелі сөз,
Отыр ма дін үйрет деп жиналған көп.
Атағы көптен асқан Орынбайым,
Келдің бе көпке үйрете иман жайын.
Тәубені тәркі қылған өзің едің,
Айтатын ол жайлы да сөзім дайын.
Орынбай:
Өтеулі, көзіңменен көр дегенім,
Дүние жолдас болмас, сен дегенім.
Аз да болса халықтың көңілін ашып,
Айтуымыз иман жайын жөн дегенім.
Дұрыс сөзді апарып теріс жаққа,
Қалды ма теріс сөзден білмегенің.
Болады қалай артық, жарықтығым,
Әуелі иман шартын біл дегенім.
Өтеулі:
Байқасаң, менің сөзім теріс болмас,
Өз мінін біле алмаған сірә да оңбас.
Жасынан пайғамбардың асқан кезде
Жөн бе екен нәпсіге еріп, болу жолдас.
Алды жөн адасқанның арты тұман,
Білмеген алдым жөн деп және қоймас.
Кінәлап өзгелерді өзін жөн деп,
Ондайға ақыл айтқан сөз де қонбас.
Дініңнен надандықпен жаңыласың,
Жөн көріп бір нәпсіге табынасың.
Бұл күнде дінің кәпір, орның дозақ,
Ореке, шариғатты не қыласың?
Орынбай:
Ойласаң өтіп кетер күнің деймін,
Келді ме осы сөзге тілің деймін.
Сөз айттың діннен шығар шамадан тыс,
Жол емес мұсылманға мұның деймін.
Себеп тап күпірлікті айтқаныңа,
Болмаса кетер сенің құның деймін.
Дүниенің төрт бұрышын ұстағандай,
Шығады неге асқақ тілің деймін.
Баласын мұсылманның кәпір дейсің,
Бұған бір орын сайла інім деймін.
Өтеулі:
Ореке, ышқындың ба сөзім батып,
Бұл сөзді айтқаным жоқ бекер шатып.
Егеске басты байлап түскеннен соң,
Жауыңды жеңу керек көздеп атып.
Күпірлік, жолдан тайған ісіңіз бар,
Алғандай жаман ғадет пұлға сатып.
Дүние-шайтан лағын азғындайды,
Ібіліс шәрбатының дәмін татып.
Өзге емес, өтірікпен құдайды алдап,
Сонымен тауып жүрсің көже-қатық.
Жас келсе де сабырға салауат жоқ,
Қу дүние барады азғындатып.
Мал үшін иман-ардың бәрін аттап,
Жолына ғазазілдің түстің батып.
Өкініп, тәубе қылып өткен іске,
Райдан қайтсаң еді үйде жатып.
Жанасар мұсылманға ісің тапшы,
Әлі де нәпсі жолын қуып бақшы.
Тәубені бір бұзғанда үш бұзғансың,
Бұл күнде сізден, сірә, кәпір жақсы.
Орынбай:
Жиналған бар азамат нөкер шығар,
Аузыңнан шыққан сөзің шекер шығар.
Байқап айт, өтірікті медеу қылма,
Білмеген сырттан өсек етет шығар.
Рас деп өтірікке болма әуре,
Жабыспай жала сөзің кетет шығар.
Байқап бас аяғыңды, жүйрік інім,
Бұзғаным менің тәубе бекер шығар.
Өтеулі:
Ореке, бәрін жөнмен барлағайсың,
Құдай-бір, пайғамбар-хақ, аңдағайсың.
Бұл сөздің расына жеткем мен де,
Жаңсаққа рас сөзді салмағайсың.
Болған іс шындығына жетпей қоймас,
Бір істен екі ұятқа қалмағайсың.
Алланың өтірікші досы емес-ті,
Өзің де шындыққа көн, танбағайсың.
Орынбай:
Зарланба, айтқызам деп айтпағыңды,
Жабыспа, болдырам деп болмағанды.
Өнбесті өспес жігіт даулар деген,
Бойыңа үйір қылма оңбағанды.
Белгілі аты шыққан би Наурызбай,
Қатардан туғаннан-ақ қалмаған-ды.
Сол кісі бір жас артық құрдасым ет,
Сондай бір әзілқойым ойнаған да.
Жала көп жаба берсе, тіл де ұзын,
Жаратқан жалғыз Алла түрлі жанды.
Анықтап шындығына жетпей тұрып,
Бос сөзбен жәбірлеме үлкен шалды.
Баласын мұсылманның кәпір дейсің,
Кездестің сен күнәға өшпес мәңгі.
Жармастың сасқаныңнан жала жауып,
Айтылмай тағы қандай пәлең қалды?
Өтеулі:
Аяқты би Науанға қия баспа,
Дін күтсең иманыңды биік ұста.
Тоқтайды кім де болса ақиқатқа,
Алланың өзі шындық, жолы нұсқа.
Өз мінін мойындаған айып болмас,
Жөнге кел, дұрыстығын өзің қоста.
Мойныңа қоятұғын куәм дайын,
Белді бу, берік болсаң мықтап ұста.
Бұл халық бос сөз айтар өсекші емес,
Қор болып көп алдында ұят баспа.
Жалтарып, мұз басқандай тайғақтама,
Саған айтар айғақтың жөні басқа.
Орынбай:
Шамадан айтқан сөзің барады асып,
Жаланы жапсырам деп көп таласып.
Ауыздан айтылған сөз тез тарайды,
Елестеп сағымға ұқсап, сырғып қашып.
Өлеңді қойсам қайтет деуім рас,
Жұрт соны жүргені ғой алып-қашып.
Әншейін айта салған сөзім еді,
Жөнімді айтайын мен сырымды ашып.
Тәубем жоқ жұрт алдында шартты қылған,
Білсеңіз сөз мәнісін жақындасып.
Көргендей өз көзіңмен жарқын інім,
Қадалдың шыныңды айт деп тура басып.
Шындығым осы менің жалғаным жоқ,
Қоспа сөз, илансаңыз, айтқаным жоқ.
Өлеңді қойсам қайтет деген сөз ғой,
Тәубесін насуханың қылғаным жоқ.
Өтеулі:
Байқамай сөз айтасың надан, Орын,
Өтірік қай жерде де жаман, Орын.
Қолымда тиянақты куә жоқта,
Бос сөзбен жармаспас ем саған, Орын.
Сөзіңнің өтірігі көрініп тұр,
Айғақты бұлтартпайтын табам, Орын.
Байқашы, өзіңізді өзің сынап,
Түсінер болса егерде санаң, Орын.
Тәубем жоқ, жай сөзім деп өзің айттың,
Сөздерің неше алуан, тарам, Орын.
Құран ұстап сөз айтсаң иланамын,
Болмаса ауыз сөзің арам, Орын.
Орынбай:
Орынбай қоямын деп қойған жоқ-ты,
Кетпейді кімнен өтіп дүние боқтық.
Ауыздан шыққан лебіз бейне бір жел,
Болмайды адам ұстап атқан оқты.
Басады аңдаусызда дүние-қақпан,
Қапияда бастырды қызыл шоқты.
Бір қойдым деп аузыма алып едім,
Қайтейін төре-қара болған жоқ-ты.
Өтеулі:
Орынбай, осы сөзді жөн дейсің бе,
Алладан тағдыр жетсе өлмейсің бе?
Ақ кірген сақал-шашың қырауланып,
Келгенін кәріліктің білмейсің бе?
Тәрк етіп хаққа берген уәдеңді,
Мойныңа ауыр күнә теңдейсің бе?
Азғындап ібілістің тіліне еріп,
Алланың бірлігіне сенбейсің бе?
Мұншама дүние құмар болдың неге,
Ішіне тар лақаттың енбейсің бе?
Бұздырған төрелер деп бас амандап,
Құдайға осылай деп сермейсің бе?
Төрелерден қорыққаннан тәубе бұздың,
Құдайды төрелерден кем дейсің бе.
Орынбай:
Біз кірдік көп ішінде бұл кеңеске,
Кетеді тартысқан соң сөз егеске.
Бастайық халық тыңдар бір әңгіме,
Бір сөзбен айналдырмай күнді кешке.
Жақсы сөз жарым ырыс деген екен,
Нақылын үлкендердің алып еске.
Айталық халық аузында бір сөз қалсын,
Осындай ұлы жиын мәжілісте.
Сұрайын Нұрнаманың әңгімесін,
Түсініп, білмегенін халық білсін.
Сұраққа қайтар жауап кідірместен,
Мәз болып үлкен-кіші көзі көрсін.
Өтеулі:
Орынбай, сөзді салма қисық жаққа,
Айтатын одан өзге қисын жоқ па?
Бұлтарма жәрдем күтіп жан-жағыңнан,
Басыңа босанбайтын кидің ноқта.
Бір тойда екі жар жоқ деген мақал,
Сөзіміз аяқталсын салған топқа.
Қайталап берген антты өзің бұздың,
Не дейсің барған шақта жалғыз хаққа?
Белгілі Орта жүзге Орынбайым,
Торғайша неге қондың әр бұтаққа.
Тәубені бұзғандықтың себебін айт,
Болмаса, сөзді ұзартпай енді тоқта.

     Осы кезде төрелер «Ореке, енді тоқтатыңыз, сіз мана жеңілгенсіз, атағыңызды сыйлап айта берсін деп едік», деп Орынбайды тоқтатады. Сонда үстел басында отырған бір татар тілмәш та: «Орынбайдан тәубеге кірген соң-ақ мән кете бастаған», - депті.

     Ал Өтеулінің тілеуін тілеп отырған Біржан күміс теңгелерді шашу қып шашқан екен дейді. Сөйтсе Орынбай домбырасының басымен шашылған күмістерді өзіне жинай беріп, былай депті:

Кімнің кім екеніне иланған соң,
Қанеки, Орынбайға қол жалғансын.
Мұқаннан үш тоғызды алып кеткем,
Сен біздің Шыңғысханнан неше алғансың?
Өтеулі:
Мұқанхан ойға алғанын орындаған,
Көңілі еш нәрседен қорынбаған.
Атасы Ғайып, Жәңгір, Төрехандар
Бәрі де қырдағы елді жарылқаған.
Желбіреп алтын туы босағада
Уызы жеті атадан арылмаған.
ар берген қой сұраған мұқтаждарға,
Тауалы келген жанның шағылмаған.
Кезінде Атымтайдай жомарт болған,
Қайыры тасқын судай ағындаған.
Тең басқан төрт аяғын ол бір жорға,
Бойынан ерсі мінез табылмаған.
Көрмесем бекзаданы сағынамын,
Сөйлесем бұлақ болып ағыламын.
Бұл кісі айдын көлім, асқар белім,
Жылда келіп ала бер, не қыламын.
Орынбай:
Орынбай былтырғы жыл Семей барған,
Семейден мың сом ақша санап алған.
Аралап «бәйбішені» жүз жылқымен,
Үйіне он түйені алып барған.
Бәйгеден келіп жүрген жүйрік інім,
Көз жібер біздің бақыт қайда барған.
Өтеулі:
Рас, былтыр Орекең Семей барған,
Семейден мың сом ақша санап алған.
Аралап «бәйбішені» жүз жылқымен,
Үйіне он түйені алып барған.
Қаңғырсаң-ит, мақтансаң шайтан болдың,
Әзәзіл мақтанам деп қайда барған?
Азбайды ақыл-иман басшы болса,
Тәубесіз адамда иман тапшы болса.
Несібеңді үй емес, түзден іздеп,
Елді кезіп жүре бер жақсы болса.

ТУҒАН ЖЕР
 
Мұртазин Сәтмағанбет Әбәйділдәұлы
 
Туған жер, шөбің алтын, жерің жанат,
Науқасқа суың шипа, дертін жазат,
Күйіктің зу-зу еткен қамыстары,
Сыртылдап дыбыс берген бейне сағат
 
Арғы бет бергі бетпен қатыса алмас
Арасы зәулім биік қабат-қабат.
Сары-Өзек , Жарбидайық жымын қағып
Қарсы алып оңмен солды жайып қанат.
 
Жайланып түрліше аңдар мәкән еткен,
Қиқулап қаз бен қуың қанат қағат
Тыңдасаң азан-қазан  ың-шың дуын
Көркем он сылдыр-сылдыр майдай жағат,
 
Көгшілік сәнді күйік әнін қосар,
Ұласқан сенде қызық,сенде санат
Аралап аймағыңды шығар едім
Құс болып ұшатұғын бітсе қанат.
 
Боз қасқа Қызбелменен екі қабақ
Арасы Қайғы,Күйік тарау алап
Бас иер күндік жерден масаттанып,
Күбірлеп есендесіп екі манат.
 
Боз қасқа боз балаша күлімдесе
Қызбелім сыланбайма шашын тарап.
Мұңдасып шаттық күнін тілеспей ме
Жастарша жаңа әжетке қалған жарап
 
ЬІнтығын қосыла алмай түрған көптен
Біріне құмарланып бірі қарап
Алыстан ашық жүзбен мәңгі дос боп
Тілесіп тәтті ғұмыр қалқам шырақ
 
"Бес аша жалғыз томпақ «Қыземшекпен
Қызбелді қашатындай тұрған қамап.
Мастанып сұлулықпен биіктікке
Кекетіп басқа тауды қылып мазақ.
 
Сап-салқын таудан акқан бұлақтары
Жем берген тіршілікке бейне шарап
Сай құдық Дарақұдық, Егінқұдық
Күмістей мөлдір суық тұрма қарап :
 
Сарыөзек, Жарбидайық, Қараөленді
Жалғасып Таймаспенен тұр Бестамақ
Қоғалы, Бесашмен, Ажырықтың
Мас қылар асыл шөбі секілді арақ
 
Қарата., Шарықты мен Тобылбай тұр
Ерекше Шеркешадыр бейне шақат
Қүркуыс. Балақуыс ылдиында
"Шөлқұдық" салқын-судай құйған табақ.
 
Сұлама Шөлқұдықтың денес қыры.
Жалғасып Бозқасқаға жатқан балақ
Суың бал шөбің шекер қоныстар-ай
Сендерге не теңесер айтсам балап
 
Мойылды, Дәмді және Сарыөзені
Үн беріп шығысыңнан өтер жанап,
Қарт құйып батысыңнан Шошқалымен
Сұлуы кеп сулатушы еді жазық алап
 
Туған жер кіндік кескен ата қоныс
Жамандап сені сөгер қандай қазақ
Сансыз бай табиғатың бәрі өзіңде
Нақ сендей көркем қоныс өтер аз-ақ
 
Көргенде жратылыс сұқтанушы-еді
Көрген жан аумағыңа тесе қарап
Рақат бақ-абырой бәрі өзіңде
"Сыйқыр тіл",Қызбел сұлу үлдір тамақ
 
Жарасып жөн -жөнімен отырушы еді
Тоқынбет,Тағышы ру Жеті танап
Кооперат, коллектив боп қоныстанып
Мектеп сап балалары оқып сабақ.
 
Бөленіп қызығыңда туып өстік
Қайран жер қолтығың да іске жарап
Өткен күн жастық дәурен еске түссе
Құбылып жүзім сенер, қатып қабақ.
 
Асыр сап кешке дейін ойын бағып
Сыйласып жолдасыңмен, кейде сабап
Керісіп көрместей боп кетсек қазір
Келушек пәленше деп ілез жанап
 
Алысып ұзақ күнде киім жыртып
Қоюшы еді үйің ұрысып бермей жамап
Ұттым деп бүгін қанша асық-топай
Жүргізу ұлы міндет күнде санақ.
 
Қуалап өзен бойын қармақ салып
Ілінсе қуанушы ек бірер шабақ
1Мәз-мейрам масаттанып тасушы едік
Мысқылдап біреу жақсы десе бала-ақ
 
Ойыңда қасірет жоқ асыр салған
Қызығын балалықтың болмас санап
Кеше өстім құшағыңда күліп ойнап
Мінекей,бүгін «түрме» тарттым азап.
 
Тыңдамай шын лебізім босқа кетіп
Жазықсыз жазаланған бұл не ғажап
Мойныңа мұны неге алмайсың деп
Жендеттер ауық-ауық қояды сабап
 
Бір сөзбен мойындатпай шаршаған соң
Құлып сап қашатындай кетеді қамап.
Нақақтан жәбірленіп налуменен
Әлсіреп өткенді ойлап бойың талады.
Қош сау тұр туған қоныс көрісерміз
Өткен күн ұмыт болып өтер әлі-ақ

(Теміржан Әбеуұлы).

Сейфолла Шайынғазының  «Дүние – дәурен»  кітабынан.

«ЖОЛСЕРІК»
Тоссаң-дағы тауқыметке жауыр болған иықты мың,
Тағдыр жазған тайталаста кім жығылды, жықты кім?
Ой қашадым оқшау жүріп, «зиялы елден» бөлектеу,
Той жасадым бір де бірін шақырмастан мықтының.
 
Енжарлықпен өткен күнде көрген құқай аздай-ақ,
Етегіңнен тартқылайды «тұрмыс» деген қазғаяқ.
Жеттім мен де бір межеге, естімей-ақ мақтау сөз,
Өзім және жайсаңдарға мадақ жырлар жазбай-ақ.
 
Қуалаумен қу тірліктің шырмауында елестің,
Шыға алдым ба биігіне, шықпадым ба белестің?
Білмейтінім көп те шығар, бір білерім әйтеуір,
Дүлей мінез дүмшелерге басымды иген емеспін.
 
Шүкір айтып, қанағатты қару қылып алсақ та,
Көңіл шіркін кей-кейде бір жүгіреді сан саққа,
Түсініктің тарлығы ма, өрлігі ме талғамның:
Қызықпаппын байлығыңа, ұмтылмаппын мансапқа.
 
Ту сыртымнан естіи жүріп «күндестердің» күбірін,
Кездім біраз, желікпемен, дүние-дудың дүбірін.
Сонда-дағы шыға алмадым шырқау ойдың шыңына,
Сонда-дағы көре алмадым тойымсыздың түбірін,
 
Кейде адымды аштырмайды тірлік шіркін, сіреспе,
Қаңбақ қуып кеткен күннің біреуі ұмыт, бірі есте.
Атақ үшін көргенім жоқ беттің арын бес түйіп,
Бедел үшін белді буып түскем де жоқ күреске.
 
Өміріңнің шарлап талай ойын, тауын, қыратын,
Өкпелеген шағым да жоқ насыбайға бір атым.
Өзгелерге ұқсамайды жүрер жол мен барар жер,
Өлең – менің мансабым, жазу – менің мұратым.
 
Сенерім де осы менің, серік те осы – өлеңім,
Сол сенімге сауын айтып, баяу басып келемін.
«Мен мұнда» - лап, шақырады ту алыстан бір қара,
Жолсерігім сол қараға жеткізер деп сенемін.
 
НӨСЕР.
Құбылтып дүние түр-түсін,
Басталып көкте «от-ойнақ»,
Бұлттар мен Жер жұлқысып,
Төкті-ай кеп нөсер, атойлап.
 
Осқылай Жерді сабалап,
Ойнатты-ай аспан «қамшысын».
Орнады нағыз ғаламат,
Қуырып Жердің апшысын.
 
Дегендей, күшті байқасын,
Бастады бұлттар шайқасын.
Сілтеді семсер – найзағай,
Боратып жерге «жай» тасын.
 
...Кенеттен орнап тыныштық,
Тыйылды, демде, сел – нөсер.
Бой жазды әлем тыныстап,
Мезгілді күтіп белдесер.
 
Солығын басып аспан да,
Сабырға түсті бір мезет.
Шабуыл қайта бастауға
«Қаруын»  сірә, тұр кезеп...
 
* * *
Белсеніп дүлей күшіне,
«Бүлдірсем, ғой», - деп, біреу жүр.
Қуантып елді ісімен,
«Күлдірсем, ғой», - деп, біреу жүр.
 
Қыл өтпес, адал жандарды,
«Шағыстырсам», - деп, біреу жүр.
«Тікен боп қадалғандарды,
Табыстырсам», - деп, біреу жүр.

Ұлықтардың ойынан
Тапшылық іздеп, біреу жүр.
Жамандардың да бойынан
Жақсылық іздеп, біреу жүр.
 
Біреу жүр, қомдап қанатын,
«Биіктеп ұшып кетсем!», - деп.
Біреу жүр, санап сағатын,
«Билікке бұрын жетсем!», - деп.
 
... Көңіл бар, жаға жыртысқан,
Жұтаған үйдің қосындай.
Екі дай болып, қырқысқан,
Тірліктің түрі осындай.
 
* * *
 Бірлеп емес, жүздеп, мыңдап, батпандап
Ағыл-тегіл қайдан келіп жатқан бақ?
Мезгіл жетсе, бықыған бұл байлықты,
Қалай ғана көзі қиып, аттанбақ?
 
Жо-жоқ, ондай бермей-ақ қой бақ маған,
Артық заттан адам бақыт таппаған.
Тойымсыздық арды аяққа жаныштап,
Тек қанағат адам арын сақтаған.
 
Өмір мәнін ұғынғандар, білгендер,
Көңіл күйтін сабырлы оймен күрмеңдер.
Арамызда әлі біздің, қаншама
Тойғандықты көтере алмай жүргендер?!
 
Күндер сырғып, жылдар жылжып өтеді,
«Үф»-пен жиған, «сүф»-пеншығып кетеді.
Сен жайлы, егер, жетсе ұрпаққа, зат емес,
«Жақсы», - деген, атың ғана жетеді.
 
 * * *
Жанына небір жайсыздық түскен кезінде,
Байқалса бір мұң жабырқау тартқан көзінде,
Басқалар татқан бақытты мүлде сезінбей,
Қиналса досың, қосыла қинал, көз ілмей.
 
Құлпырып жүзі, бөленген шаттық сезімге,
Қуаныш толы тұрса бір әуен сөзінде,
Қайғыңнан да ауыр дос көңілі үшін безін де,
Ұмытып бәрін, қосыла қуан, өзің де.
 
Тоқшылық кезең әріге бұрып ат басын,
Жақсылық деген жабады кейде қақпасын.
Жапанда қалған жалғыз үйге ұқсап, бәрін де,
Өмірде мына, доссыз болудан сақтасын.
 
 ӘКЕНІ АҢСАУ.
 Бір жыл болды, о, әке, сен кеткелі,
Мұң, сағыныш жүректі тербеткелі.
Ата деген асылдан қызық көрмей,
Үш немерең өзіңсіз ержеткелі.
 
Ел емес пе ек, қашаннан батаға бай,
Әттең, мына тірліктің жатағаны-ай.
Балалықты ұлың да жиып тастап,
Немерең жүр ешкімді аталамай.
 
Амал қанша, бүкіл үй қалды налып,
Сен қалдырған шаңырақ – арды бағып.
Немерелер, кей-кейде, жылай қалса,
Кім жұбатар оларды алдына алып?
 
Отбасы да, әзірге, балаң да аман,
Ұрпағың бар артыңда қараңдаған.
Әжем де жүр шалынан айрылып қап,
Әлде неге көңілі алаңдаған.
 
Өңір түлеп жатса да, көктеп-ақ қыр,
Қойды-ау нала көңілден кетпей-ақ бір.
Бір қанаты қайрылған құс секілді,
Үйімізде бір адам жетпей-ақ тұр.
 
Масағында көбейіп жалқы дәні,
Мезгіл жетсе, келер-ақ қалпына әлі.
Қанаттар да жетіліп, қуат болса,
Бала құс та ұшуға талпынады.
 
Сезімдегі итеріп мұңды кері,
Алла жазса, ертең-ақ күн күледі.
Бірақ, сеніп қалдырған мұрагерің,
Бола ала ма өзіңдей, кім біледі?
 
Кейде адамды тағдырдың сесі бөгер.
Қиналғанда таба алмай шешім, егер,
Ашық күнде аяғын қате басса,
Ұрпағыңды, әкежан, кешіре гөр?!
 
... Бітеу жара барады меңдеп, тегі,
Бұйығамын бұтадай жел беттегі.
Бұл сағыныш сартап боп қалар, білем,
Талай жыл өткен соң да сен кеткелі.
 
 ДҮНИЕ – ДӘУРЕН.
 Бал ашса да, білгішсініп, кей ғалым,
Дүние – дәурен, барар жерің беймәлім.
Түйткілдерін тарқатуға тірліктің,
Кейде жетсе, жатар жетпей кейде әлің.
 
Санасызды бас алдырмай шаттықтан,
Дүние – дәурен аласұрған, аптыққан.
Тыным таппай, дүрмек қуған бұл өмір,
Спортшыдай, бәйге алдында жаттыққан.
 
«Береріңді тауыспа, Ием», - деп алып,
Біреулер – көп, біреулер жүр кем алып.
Қанағатқа қақпақ қояр қалпы жоқ,
Дүние тұр, екі иіннен дем алып.
 
Дүние – думан, деміктірген, еліткен,
Біраз жерге жеттік біз де, желікпен.
Алыста емес, отырар шақ, жан бағып,
Өткен менен бүгінгіні теліп тең.
 
Көп білгенсіп, көрегенсіп, кей ғалым,
«Көрер күнің таусылған жоқ, - дейді – әлі».
Түйсінгенде, дүние – дәурен тірліктің,
Қайда апарып тірейтіні – беймәлім.