(Алдыңғы буынның үлгі болар өкілдері)

 

    Бабаларымыздан біздерге мирас етіліп, аманатталып табысталған ұлан-ғайыр жерімізді, сол замандарда олар осыншама жерді, ақ найназының ұшымен, ақ білектің күшімен қорғап, еліміздің, жеріміздің біртұтастығы жолында жаным арымның садақасы деген қағиданы мұра тұтқан бабаларымыздың ерен еңбегі ел есінен еш уақытта өшірілмейді.
     Жүз жылдан астам уақытқа созылған Қазақ-жоңғар соғысы еліміздің бірлігін шыңдаған, халқымыздың небір арыстарының тарих сахнасына шығып, елі үшін жан алысып, жан беріскен шайқастарда атойлап жекпе-жекке шығып еліміздің абыройын асқақтатқан, өздері еліне елеулі, халқына қалаулы азамат есебінде ел мен жеріміздің тұстастығына сіңірген еңбегі халқымыздың есінен мәңгілік өшірілмек емес. Осындай батырлар аз болмаған. Солардың бірі де бірегейі Сары Қадір атанған Қожасұлы Қадір атамыз. Халық санасында ауыздан ауызға жеткен әңгімелерде Қадір атамыз зор тұлғалы, ақсары кісі болған көрінеді.
      Ел шетіне жау келгенде осы біздің жақтан жасақталатын әскердің рухани көсемі таз Қарабалуан атамыздың әскерінің бас батыры болған көрінеді. Осындай көп соғыстың бірінде, ертең жаумен кездесеміз деп, бір жерге бүкіл әскер жолда түнейді. Түнде Қадір атамыз түс көреді. Түсінде Қалмақ батырымен жекпе-жекке шығып, астында ұсынса қол жетпестей ірі аты бар Нән Қалмақ батыры атамызды аттан түсіріп кеткен екен.
     Атамыз сол түсін өзінше жорамалдап, осы жолы өлетін шығармын деген үрейлі ойдың шырмауына шатылып келе жатқанда жанындағы мұны байқаған Қарабалуан атамыз “Ей, сары Қадір, неге бүйтіп келесің, сенің көрген түсіңді мен де көрдім, түсіңде ол алса, өңіңде сен аласың, осы жолы қалңсыз қыз алатын жолың емес пе? Түс әскердің алдына, тарт алға”, - дейді.
    Ол заманда үлкеннің сөзі кіші үшін бұлжытпай орындалуы тиіс, әлгі бұйрықты естіген Қадір бабамыз әскердің алдына түсіп, қолды бастап шаба жөнеледі. Ұзамай жаумен бетпе-бет кездеседі. Ол кездегі дәстүр бойынша екі жақтан екі батыр шығып, жекпе-жек ұрыс салатын көрінеді. Бұл жолы да Қадір атамыз қалмақ батырымен жекпе-жекке шығып оны жеңіп кетеді. Айтқандай, қалмақ батыры астындағы аты да, өзі де дәл түсінде көрген кісі екен.
     Аттан түсіп қалған жау батыры сауға сұрап, былай деген екен: “Сенің көрген түсіңді мен де көрдім, бірақ менің жорушым әйелім еді, сенің түс жорушың аруақты адам екен және жалғыз қызым бар соны беремін”.
     Сөйтіп, атамыз Қарабалуан бабамыз айтқандай, қалыңсыз қыз алып, олжалы оралады.
     Біз сол қалмақ қызы Ақсұлу анамыздан тараған ұрпақпыз. Бұл кісі атамыздың екінші әйелі көрінеді. Жалпы, атамыз төрт әйел алған кісі. Атамыз аруақты адам болған деседі.
     Бірде ел жылқысын жау алып кетті деген хабар келеді. Атам жанына төрт-бес адам алып, жауды қуа шығады. Көп ұзамай жауды қуып жетеді. Жау жағы қырық-елу адам екен, бірақ бұлардың қарасын көрген жау жағы жылқыны тастап қашады. Бұлар жылқыны қайырып, айдай бастағанда бес-алты адам екендігін көріп, жау адамдары бармағын тістейді.
     Қалмақтардың ішіндегі біреуі: “Мына кісі аруақты адам екен, өйткені олардың қарасы көрінген кезде үлкен әскер келе жатқандай болып көрінді. Ал шындығында бес - алты ғана адам, бұл тегін емес, естерің барда елдеріңді табыңдар”, - дейді.
     Атамыздың зираты Қарағанды облысының Ұлытау ауданының маңайында, қай жерде екенін марқұм Жұмаш Құрманов ағай білетін еді. Ол кісі 1991 жылдың жазында апарып көрсетемін деп жүргенде сол жылдың мамыр айында кенеттен қайтыс болып кетті. Ол ағайдың атауы бойынша Қадір атамыздың Зиратының тұрған жерінде “Қадір бұлағы” деген бұлақ бар көрінеді.
     Атамыздың басына сырқат жандар, баласы жоқ кісілер мал сойып, сонда түнейтін көрінеді. Жергілікті ел де аруақты кісі деп ұлықтайды екен. Атамыздың бір қызы сол жақта, яғни Ұлытаужағында тұрмыста болса керек.
    Атамыздың үлкейген шағында астында жауға мінетін ат емес, жай дөнені болса керек. 
    Ол кезде жалғыз-жарым жүргіншілерді тонаушылар да көп болған көрінеді. Бізге жеткен әфсанада қай жерде екені белгісіз, бір өзен бойында бұл кісіге де сондай он шақты адамнан құралған қарақшылар шабуыл жасайды. Атамыз жалғыз өзі  әлгілерді қамшымен ұрып аттарынан түсіріп тастайды. Бұл қыс мезгілі болса керек, аздап басынан жарақат алған атамыз қаны қатсын деп тымағын да кимей, жалаңбас келе жатқанда алдынан Жолтай Қараден деген батыр жанындағы нөкерімен атамызға жолығады. Атамыз оларға: “Сендерге олжа керек болса, осы өзенді бойлап жүре беріңдер, жеті-сегіз ат бос жүр, сол бәтшағарлардың аттары сендерге бұйырар”, - деген екен.
Еліміздің біртұтастығы мен Отанымыздың тәуелсіздігі, азаттығы үшін күрескен аталарымыздың өмірі келер ұрпаққа өнеге, жас ұрпақтың жүрегіне, Отанға, елге деген сүйіспеншілікті насихаттауға септігі тиер және келер ұрпақтар білсін деген оймен жазып отырмын.

(Жақсылық ХАЛЫҚОВ. 23.12.2014 жыл) 
 

     КЕҢПЕЙІЛ ұлы БАЙМАҒАМБЕТ. Тағышыдан шыққан алғашқы да соңғы атақты болыс. Жүрек жылуы мол, ағайын-туысына мейірбан, аз ғұмырында ел айдынын асырып көп іс тындырған еңселі ер.
   Баймағамбет болыс 40 жасында қайтыс болып, қазасын Қараман Тайшығараға естірткенде: «Өлімі, өлім-ақ екен! Абырой - даңқымен, қадыр -қасиетімен өткен екен ғой, сабазым!», - деп, үш рет қайталаған екен.
   Тайшығара атамыздың Баймағамбет болыстың кісілік келбетіне берген бағасы, ұлы Абайдың інісі Оспан өлгендегі «Жайнаған туың жығылмай... жақсы өліпсің, япырмай!», - деген уәжімен қабыса үндесіп жатқан жоқ па!

 

     МҰХАМЕДЖАН ӨТЕЛБАЙ ұлы. Тоғызбайдан алты ағайынды бала өмірге келеді. Олар: Өтеулі, Өтелбай, Өте, Айтжан, Сейтжан және Ұсақбай.  
    Өтеулі қажының өзіне тете інісі Өтелбайдан 1870 жылы Мұхамеджан Күйік деген қопалы көлдің жағасында қыстың күні, киіз үйде өмірге келіпті. Өтелбайдан алғашқы балалары тек қыз бала болып (олардың бәрі жастайынан шетінеп кетсе керек), тек жасы 42-ге келгенде жалғыз ұлы Мұхамеджан туады.
  Өтелбай атамыз елу үш жасында қайтыс болады. Мұхамеджан әкеден жастай жетім қалғанмен, Өтеулі қажының кіші інісі Ұсақбайдың қамқорлығында, ешкімнен қағажу көрмей өседі.
   Тумысынан бойында әншілік өнері бар бала жас кезінен-ақ қолына домбыра ұстап, ән салып, ел көзіне көріне бастайды. Асқан зеректігінің арқасында сол кездегі ел арасына көп тараған ұзақ поэма, дастандарды, өзі әріп танымайтын сауатсыз болса да, жатқа айтатын. Мұхамеджан үздік әнші, композитор болған.
   Мұхамеджан Дина әжеміз екеуі төрт қыз, 7 ұл, барлығы он бір баланы дүниеге әкелді. Қыз балалары мен үш ұлы әртүрлі жаста ауырып қайтыс болады. Қалған төрт ұлы, олар – Шайынғазы, Кәкімжан, Кәкімбек және Байғоныс ел арасында абыройға ие болып, зейнет демалысына шыққанға дейін әр салада жұмыс істеді.
     Мұхамеджан атамыз 1956 жылы 86 жасында қайтыс болды.

 

Ұрпағына үлгі болған Шалқан ата.

     Шалқан атамыз тағышы руынан шыққан палуан, сөзге шебер, өткір көзді, арабша, орысша, қазақша оқи білген сауатты кісі. 
    Атамыз бауырмал жан болған. Бір кездері ағайынның ары үшін әділдік жолында істі болып, Челябі түрмесіне қамалған. Челябі түрмесіне қамалғанда орысша сауат ашады. 
     Кейін бостандыққа шығып, бертін келе би, болыс болыпты. Орыстардан қорлық көрген қазақтарға жанашыр әрі әділ азамат еді. 
    Атамыздың түр-келбеті де ерекше. Алып денелі, бір көзі соқыр, мұртының ұзындығы сонша құлағына жеткізіп, қайырып қояды екен. Күш-қуатының мықтылығы сол, бір центнерлік тасты көтеріп арбаға салып, үйіне әкеліп қояды. Онысымен қоймай: «Түбінде осы тасты менің зиратымның басына қоярсыңдар», - депті. 
   Тағышы руының үлкендері Ыбырай шалдың әкесі Қонақбай, Сыздық молда, атамыздың аманатын орындап, зиратының басына әлгі тасты белгі ретінде қойған. 
    Бертін келе біз, ұрпақтары 105 жасқа келіп қайтыс болған Ыбырай шалдың баласы Шәкім атамыздың айтуымен, Шалқан атамыздың зиратына шарбақ орнатып, мрамор тасқа жобалаумен туған жылы мен қайтқан уақытын жаздық. 
   Тау Құсмұрын тағышыларына бағыштап құран оқытып, ас бергеніміз тағы бар.
   Тау Құсмұрын тағышыларының зиратында торы руынан шыққан әулеттің азаматтары да жерленге. Бірақ, белгі ретінде құлпытас жоқ. Төрт-бес шеңбер секілді зират орындары ғана қалыпты. 
  Үлкен аталарымыз Шыңғыстың баласы Шоқанды Тау Құсмұрын көлінің жағасында Хан жатқан деген жерде туды деп айтады. Сәбит Мұқановтың «Аққан жұлдыз» романында Шоқанның туған жері, балалық шағы осы Тау Құсмұрын бойындағы Хан жатқан деген жерде өткені жазылған. 
  Бізге мәлім осы жайды заңды түрде әлі күнге дәлелдей алмай келеміз. Аталған жерде Шоқан атындағы мектептер бар. Таудың үстінде Шоқанның суреті басылған ескерткіш те бар. 

     Тағышы руынан шыққан көзі ашық оқымысты, сөзге шебер әрі шешен, елінің бетке ұстар азаматы ретінде есімі бүкіл Торғай - Тобыл өңіріне кеңінен жайылған - Егізбайдың Шалқаны.
     Бақай Жақып қажы Мекке  - Мәдинәға барып келгенде, елдің өңкей жақсы мен жайсаңдары қажымен дидарласып, қауышып, қажылығына құтты болсын айта барысқанда,Шалқан атамыз олармен қатар бара алмапты. Кейініректеу келіп қажымен амандасса, Жақып қажы күрең қабақ танытып, салқын қарсы алып, емеуірін білдіре қоймапты. 
     Сонда Шалқан атамыз: "Әй, Жақып! Кекіреймей, қойныңды аш! Қажы болсаң өзің үшін болдың, маған қажылық таңсық емес! Қажы керек болса, мен "Қайғы" мен "Күйіктен" тырнауышпен жинап алам! Маған сенің досжар, сыйлас көңілің қымбат!", - дегенде, Жақып қажы разы болып, Шалқан атаға құшағын жайған екен.
     Ол кезде Тағышыдан біраз адам қажылыққа барып, маңайға ол елдің атағы шығып тұрса керек. Міне, Шалқан ата соны тілге тиек еткен.
     Тағы бірде, ел жақсылары бас қосқан бір мәжілісте, Шалқанды көріп, оның тұлғасына көңілі толмай, қомсынған Таз руының батыры Бабақай: "Шалқан, Шалқан", - дегенге, әжептәуір біреу ме десем, өзі домаланған кірпідей ғана ғой?!", - дегенде, Шалқан: " Кірпінің төбеттің аузына түскенін көргенің бар ма еді?, - деп тұтқиылдан сөз тауып кетіпті.

(Ертай қажы Балахмет. "Үш Алаш" )   

      КӨПЕЙШЕНІҢ әкесі СҮТЕМГЕН - бақсы болған.
     Өтей Арғын Толтанның Арғытайының Қалиы науқастанып Сүтемгенді алдырыпты. Сүтемген дереу науқастың тамырын ұстап: «Тер ғой буып тұр», - депті де тездетіп аттанып кетіпті.
    Сонда Ағытай: "Сүтемгенім-ай, Сүтемгенім-ай, Қалидың қатарға қосылмайтынын өзім де біліп едім. Алланың Қалиға деген ажалы маған неге келмеді? - деп налыған екен.
      Сүтемген үйіне жеткенше Қали дүние салды деген суыт хабар да жетіпті.

      
МОЛДА ЖҮСІП.

     Жүсіп Темірбеков-ұстаз, ағартушы, патриот.
    1911 жылы Троицк қаласында жарық көрген қазақтың тұңғыш әдеби-саяси басылымы «Айқап» журналының шығуына ат салысқан жан.
    1914 жылдары Орынбор қаласында «Қазақ» газетіне өзінің мақалаларын жариялап отырған. Сол жылдары Мұхамеджан Сералин, Бейімбет Майлин сияқты Алаштың ардақты азаматтарымен шығармашылық қарым-қатынаста болған. Аталған кісілермен бірге халық театрында сахналық қойылымдарға қатынасқан.
   Қазақстан Республикасының мемлекеттік архивінде Бейімбет Майлиннің жәдігерлерінің ішінде Жүсіп Темірбековтың шығармашылық ұжыммен бірге түскен фотосуреттері сақтаулы.
   1920 жылдары туысқан ақсақалдардың шақыруымен, имам (Мұртаза ишан) атамыздың қайтыс болуына байланысты, үш ағайынды отбасы (Смағұл, Ысқақ, Жүсіп) елге көшіп келеді.
   Ысқақ (халық арасында «Бабай ата» деп аталып кеткен) елдегі мешітте ағайындарды имандылыққа шақырса, Жүсіп Торғайға барып сол кездегі Ыбырай Алтынсарин ашқан мектепте ұстаздық еткен.
    Жүсіп Темірбек ұлы 1927 жылы үйінің бір бөлмесінен мектеп ашып, қарапайым халықтың сауатын ашуға кіріседі. Аталған білім ошағы кейін «Мереке орта мектебі» болып аталып кеткен.
     Көзкөрген кісілердің айтуынша, Жүсіп Темірбек ұлы білімді, жан-жақты, медицина саласынан да хабары бар азамат болған.
   1928 жылы өгіз арбамен айлап жүріп Қазан қаласына барып өзінің «Иман-Ихтихат» кітабын бастырып шығарады. Сол кітабында имандылық, иман-сыздық туралы нақты түсіндіріп жазған.
     Ол кісінің халық қойған бірнеше лақап аттары болған:
     1) «Молда Жүсіп. Сол заманда жастарды тек қана діни ағымда молдалар оқытқан, ал Жүсіп Темірбеков жастарды жаңаша тәлім-тәрбиемен оқыта бастаған;
     2) «Орыс Жүсіп». Сол кездегі орыстартарға тән мұрты, көзінде көзәйнек, басында қалпақ, қолында таяқша (трость), үстінде ұзын былғары шапаны (сюртук), шынжырлы қалта сағаты, алтын балдағы бар екен.
     Ол кісі өз заманының серілері секілді жүйрік ат ұстаған. Адамдарды фотоаппаратымен суретке түсіреді екен.  
     Жүсіп Темірбекұлы 1931 жылы 42 жасында кенеттен қайтыс болған.

    ҚОЛДАСБАЕВ БІРМАҒАМБЕТ. 1900 жылы Аманкелді ауданында дүниеге келген. Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген мұғалімі (1958). Торғай уезді «Шилі» жерінде орналасқан мұғалімдер дайындайтын 6 айлық курсты бітірді (1920). Бірінші Науырзым болысының «Күйік» ауылындағы бастауыш мектебінің мұғалімі және меңгерушісі (1920-1925); Маңғарау болысы 8-ші ауыл «Саға» бастауыш мектебінде мұғалім (1925-1927); 5 ауылдағы «Ақсуат» бастауыш мектебінің мұғалімі және меңгерушісі, Науырзым ауданы, Қызылту ауылдық Кеңесінің «Қызылтал» бастауыш мектебінің мұғалімі (1927-1932); аудандық білім бөлімінің әдіскер-құрастырушысы, Меңдіқара жартылай орта мектебінің меңгерушісі (1932-1940); аудандық білім бөлімінің меңгерушісі (1940-1948); аудандық кеңес исполком төрағасының  орынбасары (1948-1950); Аманкелді аудандық білім бөлімінің меңгерушісі (1950-1953); аудандық білім бөлімі педагогикалық кабинетінің меңгерушісі, инспекторы (1953-1960). Аудандық Кеңес департаментіне сайланды, исполком мүшесі (1939); аудандық партиялық комитеттің мүшесі, бастауыш партия ұйымының хатшысы (1947-1956).
    «Құрмет белгісі» орденімен (1939), Еңбек Қызыл ту ордені және басқа да медальдармен наградталды.

  
     ҚОЛДАСБАЕВ БІРМАҒАМБЕТ - ұлағатты ұстаз, "Қазақ ССР-на еңбегін сіңірген мұғалім."  Оқу бөлімінің шырағын жағып, талайларға жол көрсетіп, жөн сілтеген қайырымды да жанашыр, елге қадірлі болған дегдар жан.
     "Қолдасбаевтің қолдап - қуаттауымен Тағышының "бұзауына" дейін мұғалім болды", - деген әзіл сөз бар.
      Әзіл болса да, шындыққа жанасады. Бірақ жалғыз Тағышы емес, Торғай - Амангелді - Науырзым өңірінің көп азаматтарының білім беру саласында топшысының қатайып, қанаттануына Бірекеңнің қосқан үлесі, сіңірген еңбегі мол екені - ақиқат. Осыны теріс деудің - адамшылыққа жатпайтыны айдан анық.  

    РЫСТИН АЙТМАҒАМБЕТ ОМАР ұлы. 1906 жылы туған. Шолақсай ауылында орыс мектебін бітірген соң, Ақтөбе қаласында рабфакта оқиды. Алғашқы жылдары Батпаққара ауданында оқу бөлімі саласында қызымет атқарды. Ұзақ жылдар Қостанай облысының аумағында совет-партия қызыметтерін атқарды. 1949 жылы Жанкелді ауданында райкомның 2-ші хатшысы міндетін атқарып жүргенде жалған жаламен «халық жауы» болып ұсталады. 1953 жылы босап шыққан соң Аманкелді ауданында оқу бөлімінде жұмысын жалғастырады. Зейнетке шыққаннан кейін елге оралып, 1970 жылы Қайғы ауылында дүниеден өтті.
   Рыстин Айтмағамбет Омарұлы Тағышы руынан шыққан алғашқы оқыған азаматтардың бірі. Бұл кісіден тәрбие алған Ыбыраев Қарамерген көп жылдар белді қызметтерде жұмыс істеді. Аманкелді ауданы, Родник совхозының кезіндегі алғашқы директоры Әбенов Бейсембек те Рыстин Айтмағамбеттің шәкірті болатын. 
    Рыстин Айтмағамбеттің қызы Сәкеш дәрігер-ұстаз қазіргі уақытта зейнеткер, Шымкент қаласында тұрады. Ұлы Алтай-дәрігер. Ол да балалы-шағалы, Әулиекөл ауданында жұмыс істейді.

     ТҰРЖАНОВ ӘБДУ. 1908 жылы  Қайғыда кедей шаруа жанұясында өмірге келіп, әкесінен ерте айырылып жетім қалды. Жанұясында өзінен басқа тағы төрт қыз бала болды. Барлық бала жалғыз шешесінің тәрбиесінде болып, аштық-жалаңаштықта өсіп ер жетті. Осы себепті өмірге, еңбекке ерте араласып, жастайынан тіршілік үшін әртүрлі жұмыс істеп жүріп, төрт кластық білім алды. 
     Осы еңбектерінің арқасында халық арасында абыройлы болып, ел сыйлап 1932 жылы шағын колхоздың басқармасы етіп сайланды. Осы жұмысты абыройлы істеп 1941 жылға дейін еңбекте болды. Бала кезінде аштықтан ауру болып денсаулығын жоғалтып, сол себептен әскерге бара алмады. 
     1941 жылы Қазақстан Үкіметінің шешімімен, облыстық партия комитетінің қолдауымен тоғыз шағын колхозды біріктіріп, бір ірі колхоз құрылды. Соған бүкіл халықтың қолдауымен бір ауыздан колхоздың басқармасы етіп сайланды. Бұл жұмыста тың көтеріліп, совхоз құрылғанша 1960 жылға дейін қызмет атқарды.
Жоғарыда көрсетілген уақытта өзінің ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында және де табиғат берген талантының арқасында халықты үлкен ірі жұмыстарға бастап, Үкімет пен партияның тапсырмаларын орындады. Сол жұмыстардың бірі Республика, облыс көлемінде маңызды, негізгі көктемгі су ағатын жолдарда бөгеттер салу болды. Бұл бөгеттердің арқасында шөптің түсімі артып, мал азығын дайындауға көп көмегін тигізді.
      Осындай қажырлы еңбегі үшін Тұржанов Әбду ҚазССР жоғарғы президиумының құрмет грамотасымен марапатталды. 
      Әбекең басқарған колхоздың жер көлемінде 1960 жылы төрт совхоз құрылды. Олар – «Кустанайский комсомолец», «Бүйректал», «Степняк» және «Рассвет».
     «Кустанайский комсомолец» совхозының құрылуына және ұйымдастырылуына атсалысып, көп еңбек етті. Сауаты аз болса да, бай тәжірибесінің арқасында директордың орынбасары, бөлім меңгерушісі болып ұзақ уақыт жұмыс істеп, еңбек демалысына шыққанға дейін елге қызмет істеді. 
     Бірнеше рет Совет үкіметінің медальдарымен мараптталды. Жеті бала өсіріп тәрбиеледі, бәріне жоғарғы білім әперді.  
     Тұржанов Әбду 1940 жылы үйленіп, жанұя құрған. Жұбайы Қашима Хасенқызы 1922 жылы дүниеге келген.  

Әбду ата

    Ауыл - алтын бесік. Қазақтың игі-жақсыларының бәрі дерлік ауылдан шыққан. Әр адамның өз ауылы, Отаны, туған жерге деген ыстық ықыласы өле-өлгенше кеудеден өшпейді. Елін сүйген, елін құрметтеген азамат қана еліне қалтықсыз қызмет етіп, ағайын-туысқа қамқор бола алады.
     Әбду атамыз кезінде облыс көлеміне танымал ауыл шаруашылық басшысы болған. 
     Атасы Пішән қажы - дін жолын қуған елге қадірлі, сыйлы, ауқатты адам. Ол заманда қажыға бару үшін әркім өз қаржысын жинап, өз күшімен баратын, әрі қажыға аттанғанда артында қалған отбасы, ағайын-туыстары ештеңеден тарықпауын қамтамасыз еткен. 
     Әкесі Тұржан қатарында беделді, зерек әрі өжет кісі болды. Кешегі 1916 жылғы ақ патшаның қазақтан әскерге азаматтарды жинағанда қарсы шыққандардың бірі.
     Жасынан зерек, алғыр, оқуы көп болмаса да, тоқығаны көп Абекең атқа ерте қонды. Алғашқыда жеңіл-желпі жұмыстардан бастаған ол колхоз басқармасы қызметіне көтерілді. Оған халықтың сенімімен, еңбекқор азаматты танып жоғарғы басшылықты тапсыруы - көпшiлiктiң.
     Ел басқару оңай шаруа емес, әсіресі сол тұстағы үкіметтің саясаты өте күрделі болатын. Сталиннің қылышнан қан тамып тұрған кезі. Қазақ халқының қолдан жасаған аштыққа ұшырап көп шығынға ұшыраған уақыты, «елім» деп еңіреген азаматтарды абақтыға қамап, жалған жаламен «халық жауы» деген желеумен құртып жатқан уақыты. Дәл осы тұста ел басқару екінің бірінің қолынан келе бермейді. Көбі өздері саясаттың құрбаны болып жатты. Таразының бір басында ауызы асқа жарымаған аш-жалаңаш халық тұрса, бір басында үкіметтің солақай саясаты тұрды.
     Осы 1937 – 39 жылдардың нәубеті басылар - басылмаста Ұлы Отан соғысына жалғасты, ер азаматтарды әскер қатарына алып кеткен, ауылда кәрі-құртаң шалдар, бала-шаға әйелдер қалды. Сонда да колхоздың жұмысы тоқтамады, қайта еселене түсті. Көз алдымызға келтіріп көрсек, біздің тұста істеген жұмыстарымыз ол кезбен салыстырғанда жоқпен тең емес пе!
     Әбду атамыздың сол тұстағы еңбектері әлі ел аузында. Әр үйде не болып жатқанын, неге зәру, қандай көмек беру керек бәрін, біліп отыратын. Біреуге азық-түлік берсе, біреулерге ақыл-кеңес айтып, малшы, қойшыларға көмекке жіберіп сауын сауып, қаймақ-май жинап, күн көрулеріне жағдай жасады. 
    Міне Әбду атамыздың сол заманда ел басқаруы, халыққа қамқор болуы ерлік емес пе?  
    Соғыс аяқталғанда ауылда жағдай онша болмады, жетім-жесір көбейді, үкімет шаруашылықты қалпына келтіреміз деп салықтың түрін көбейтті. Жалғыз сиырдан 8 келі май, ешкіден түбіт, қойдан жүн, ет - шаруаның мойнынан түспеді.
     Қайғының іргесінде үлкен бөгет бар, жазғытұры су тасығанда жайылып арғы жағы екінші бөгетпен тұтасып жататын, содан әрі тағы да кететiн. Қазіргі кезде Дәмді ауылына шейін су шығатын бөгеттер сол соғыстан кейінгі тұста салына бастаған.  
      Дәмді өзені жазғы тұры бір-ақ тасыйды. Тәукебай көңі тұсында өзеннің арнасы қысы жазы толып тұрады. Ауыл ақсақалдары, Көпжасар көңінен суды бөгесе, судың қырға жайылатының білген, әрине ондай істің басы-қасында басқарманың болмауы мүмкін емес. Сол бөгетті салу әуелі колхоздың күшімен басталса, кейін облыстық мелиоратор бөлімшесі кірісіп, сол жерден Қайғыға шейін 5 бөгет салады.    
     Затобол кентінде тұрған Өзбек деген кісі сол құрылыста су шаруашылығында қызмет атқарған. Ол менің институтта оқып жүргендегі досым Оңғар Мұқанұлының жездесі еді. Сол кісі, Оңғар екеуміз үйіне барып жүргенде, Абду атамды сұрап отыратын, атамның көрегендігін айтып, бөгет салғанда оның ақылын көп пайдаланғанын талай естігенмiн.
      Тың игеру кезінде колхоздарды ірілендіру басталды, маңайдағы Бүйректал, Кірпішкөң, Қарасу колхоздарының бәрі Қайғыдағы Мереке колхозының құрамына қарады. Басқарма болып Абду Тұржанов сайланды. Ол Мереке колхозын 1960 жылы совхоз құрылғанға дейін басқарды. 
     Басқарма болған кездерінде бірнеше рет орынына қызығушылық, көре алмаушылық болған шығар, босап қалып, басқа жұмыс істеген кездері де болған.   
     Шаруашылық шатқаяқтай бастағанда, аудан басшылары Абду атаны қайта шақыруға мәжбүр болған. Ел аузында мынадай  әңгіме бар. 
     Білімі бар деп инженер болған жігітті басқарма қылып тағайындайды, Әбекеңді орынбасар қылады. Басқармаға ешкім бара қоймайды, шаруаның бәрін орынбасарына барып шешеді. Бұл аудан басшыларының құлағына жетіп жатады.  
     Бірде мал аралауға шыққанда, әлгі басқарма желіндеп жүрген сиырлардың арт жағының ісктерін көріп «Әбеке, мынау не?», - деп сұраған. Атамыз: «Бұл – жаман, жұқпалы ауру», - дей салады. Сасқан басқарма: «Енді не істеу керек?», - деп атамыздың қыр - соңынан қалмайды. Ол кісі: «Қорытқан сары майды артына жағу керек» - деп жүріп кетеді.
     Кабинетке келе сала шала бастық ауданға телефон шалып, малдардың жаман ауруға шалдыққанын, оны емдеу үшін қорытқан сары май керек екенін хабарлайды. Әңгіменің төркіні қайдан шыққанын білген аудан басшылары Әбекеңді қайта тағайындауға мәжбүр болады. Оған оқуың аз деп жүрген басшылардың ауыздарына құм құйылады. 
     Әбду ата совхоз құрылған соң да қарап отырған жоқ, өзі тұрған ауылында бөлімше басшысы болды, кейін директордың орынбасары қызметтерін атқарды. 1970 жылы зейнетке шықты. 
     Ол жылдары зейнетке шығып елге қоныс аударған бірқатар ардақты қарттарымыз жиналған, олардың ішінде көп жыл партия-совет жұмыстарында жүрген Рыстин Айтмағамбет, кезінде молданың баласы деп қудаланып, Ресейдің Омбы облысына өтіп кеткен, Мұртаза Хазіреттің баласы Сәтмағамбет ақсақал, Есжанның Шәйжаны, Құдабайдың Ахметжаны тағы да біраз ауылдың көркі болған аталарымызды көрдік.
Кейін олардың қатары артынан ізін басқан Мұхамбетжанның Байғонысы, Бөженнің Молдасалығы, Абеудің Кәкімбегі, Үсеннің Уәлиімен толықты.
Кеңес дәуірінің ең бір мамыражай, халыққа жайлы тұсы осы 1970-1987 жылдарына келетін. Халықтың тұрмысы түзелді, еңбек істегендердің табысы көбейді, ел іші тоқ болатын. Жаз болса, қаладан ауылға қонаққа туыстар келіп жатады, оларды кезек-кезек қонақасына шақырып мәз-мәйрам болатын. Біздің елден қалаға оқуға аттанған жастардың саны көбейді.
     Ақсақалдарымыз осының бәрін қадағалап отыратын, өздері қолдарынан жетектеп жастарды оқуға апаратын, шаруашылық басшыларына ақыл кеңес беретін. Кейбір басшылар жалтақтап аталарымыздан қаймығатын. Әсіресе, екі айда бір өтетін партия жиналысында есепті сол кісілерге бергендей болатын, бәрі  коммунистер, жиналыста қаз-қатар отырып, жұмыстарын сынап-мінеп отыратын, бет-жүзіне қарамайтын.
     Бірде партия жиналысында директор: «Етке тапсырған қойдың салмағы 25 келіге жетті», - деп ауызын қомпайтады», сонда Абду атамыз шыдай алмай: «Не айтып отырсың, бізде, колхоз кезінде, етке тапсырған қойдың тірідей салмағы 60-70 келіге жететін», - деп тойтарып тастаған.
     Келесі бір жиында Бойғаныс ағамыз ауданнан келген бірінші хатшының көзінше: «Мынау отырған директор бізді сыртымыздан торғайлықтар деп кемсітеді, біздің неміз кем? Бұл істеген қызметті біз де істедік, балаларымыздың көбі жоғарғы оқу орынында оқиды, алды бітіріп қызмет істеп жатыр. Үлкен балам Орал - Арқалықта обкомда, Оразым- аспирантура бітіріп институтта сабақ береді,» - деп бастықты қатты мінейді. 
      Кейін Орал ағамыз, еліміз тәуелсіздік алған соң, Қазақстанның мәжілісінің төрағасы болды. Міне, осындай қазыналы қарттары бар туған ауылымыз біздер үшін мақтаныш.
    Тағы бір есте қалатын, өз көзіммен көрген оқиғаны айта кетейін. 
    1969 жылдың қысы өте қатты болды, желтоқсанның басында, ортасында жаңбыр жауып көк тайғақ, шөптің басына мұз қатып, жылқы малына қолайсыз қыс түсті. Наурзым ауданның Соснов совхозы мен Науырзым совхозының жылқыларын тебінге Күйіктің бойына алып келген.
     Жылқыны жақсы көрмейтін қазақ жоқ, сол жылы оқуға түсе алмаған соң, ауылға келіп жылқы бағыстым.
     Қаңтардың 18-19-на басталған сары аяз ақпанның 1-не шейін 2 жеті соқты аяз 40-45 градуске дейін барды.
     Қараөлең, Таймаста тебіндеген жылқы терістіктен соққан желменен күніне 2-3 шақырым жылжып беті «Мыңжылқы», бүйір-бүйірге қарай ықтай берді. Бір жетіде біз жылқының соңынан еріп, Айдардың сыртына шығып кеттік. Кейін қайыра алмайсың, жүдеген жылқы суыққа қарсы баспайды. Артынан еруден басқа амал қалмады. Қос қылып жүрген баспана-будка Таймаста қалған, күндіз-түні жылқының арасында кезекпен жүрген жылқышылардың халі мәз емес, әйтеуір ел бар, Қарасуға барып қонып жүрдік. Сол сақылдаған сары аязда біздің жайымызды ойлаған Әбекең совхоздағы жалғыз С-100 тракторын алып, қасындағы трактористке жол көрсетіп, 2 күн жүріп Таймастағы будканы жылқышыларға жеткізіп берді. 
    Бастығы директор болып, толып жатқан мамандардың біреуі де жағдайымызды білген жоқ. Алпыстан асқан Әбду атамыз жанын шүберекке түйіп, бірде жанармайы жүрмей, оны қайта-қайта  отпен жылтып, аңғал-саңғал трактормен жолға шыққан. 
     Ондай жанашырлық өмірі ұмытылмайды. Әттең, осыны білетін сол кездегі жылқышы Сағи Камалов, Файзолла Мәшеков ағаларымыз кәзір арамызда жоқ.

 

     КӘКІМБЕК МҰХАМЕДЖАНОВ – 1911 жылы Науырзым ауданы Қайғы ауылында дүниеге келген. Қостанай облысы, Аманкелді ауданы Мұқыр МТС-да іс-қағаздарын жүргізуші инспектор болды (1932-1933), көмекші, оперативтік қызметкер, оперативтік аға қызметкер, Аманкелді және Таран аудандарындағы ҰҚК бастығының орынбасары, Урицкі аудандық ҰҚК бөлімінің бастығы (1933-1948), Меңдіқара, Әулиекөл аудандық милиция бөлімінің бастығы, Қостанай ІІМБ, Қызылорда ҰҚКБ кадрлар бөлімінің бастығы, Қостанай облыстық ІІМ Басқармасы бастығының орынбасары (1948-1961), Әулиекөл ауданындағы сауда жұмысшыларының аудандық тұтынушылар одағы кәсіподақ комитетінің төрағасы болды (1962-1973).
    Шығармашылық мұрасы бай. Автордың өлеңдері, поэмалары, мақалалары аудандық, облыстық және республикалық газеттерге жиі жарияланып тұрды. К.Тұрғымбаевқа арнаған “Шобанкөл тыңы” поэмасы, “Жетікөл аймағы”, “Тас мешін”, “Күн” сияқты туындылары оқырманға етене таныс.
“Еңбек Қызыл Ту” ордені, “Қызыл Жұлдыз” және басқа да медальдармен марапатталды.1995 жылы дүниеден өтті.
     «Өзі туралы жазған өмірбаянының соңында: «Қолымды мезгілінен кеш сермедім», - деп Ұлы Абай атамыз айтқандай, мен де бойымдағы бар аз – мұз талантымды жас кезімде пайдалана алмай, өлең жазумен жасым ұлғайған кезде айналыстым. Оған себеп: біріншіден, жас кезімде милиция қызметінде болып, 28 жылдай дамылсыз жұмыс істеп, өлең шығаруға уақытым болмады. Екіншіден, әдебиет саласында жоғары білімімнің болмауы....Осы жазған әңгіме, өлең, жыр, поэмаларымды артымда қалған ұрпақтарыма арнаймын», - деп жазыпты.
     Туған елін мадақтап, мақтаныш сезім білдіруде болсын, жүрген – көрген жерлерінің табиғат көрінісін сипаттау шеберлігі, сықақ – мысқыл өлеңдерінің құрылысы, өмір толғаулары, күнделікті мәселелерге үн қосу мәні, ана тілін сүюі, бала тәрбиесі, жанұя үйлесімі, қазақ келіндерінің мінез – құлқын сипаттау, сынау, адамдардың жағымсыз мінез – құлқын айыптау, кейбір бастықтардың келеңсіз істерін әшкерелеуде болсын, қазақ халқының үлгі тұтар қасиеттерін,  дәстүрлерін, жыл мезгілдерінің көрінісін сипаттау болсын, құрбы – құрдастарының қазасына, туған күндеріне арнаған толғаулары болсын, Кәкімбек ағаның үлкен талант иесі екеніне ешқандай күмән келтіртпейді.
     Туа біткен дарынға талант көзі, өнер бұлағы, әкесі Мұхамеджан мен атасы Өтеуліден басталса: «Әдебиеттен жоғары білімім жоқ», - деп жазған сөзіне илануға да, мән беруге де болмайды, деп ойлаймын.
     Лықылдап толған бұлақ жан – жаққа құярда өз арнасы мен саласын таппай ма?! Әрине, табады!

Жадымда жақсы әкенің жүзін көрем, 
Артында тастап кеткен ізін көрем.
Әкенің топырағынан пайда болған,
Солардың жалғасы да – өзім, дер ем.
Өлмейді ондай адам із қалдырған,
Артында өлмейтұғын сөз қалдырған.
Айтқандай, Абай ата, киелі сөз –
Қате, деп айта алады қай антұрған? –

 

(Қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі Х. Шортанбаеваның Кәкімбек атамыздың «Ұрпаққа қалдырған мұра» кітабына жазған Алғы сөзінен) 

    ҚОЛДАСБАЕВ ШӘКІР АЙТМАҒАМБЕТ ұлы. 1913 жылы Қостанай облысы, Аманкелді ауданы, Алғабас ауылында дүниеге келген. 1955 жылы Алматы қаласында Жоғарғы партия мектебін бітірген.
    Еңбек жолын 1932 жылы Түркістан ауданының «Ащысай» кенінің басқармасында бас экономист, 1934-1935 жылдары Алматы қаласында Мемлекеттік банктің республикалық конторының жанындағы экономистер оқуының курсанты. 1935 жылы Мемлекеттік банктің Аралдағы бөлімшесінің экономисті. 1935-1937 жылдары әскери міндетін Түркімен ССР-нің Керки қаласында өтеген. 1938-1939 жылдары Мемлекеттік банктің Қарабалық бөлімшесінің бас экономисті болып қызмет атқарды. 1939-1940 жылдары Қостанай қаласында ұйымдастырылған педагогикалық курстың курсанты. 1940-1942 жылдары Аманкелді ауданының Октябрьдің 8-ші жылдығы атындағы мектептің директоры, 1942-1943 жж Свердлов атындағы әскери училищенің курсанты.
    1943 жылдың ақпан айынан шілдесіне дейін Саяси бөлімше командирінің орынбасары (Оңтүстік-Батыс майданы). 1943 жылдың шілде айынан бастап 1944 жылдың қыркүйек айына дейін ІІІ-ші Харковьтің танк училищесінің тыңдаушысы.
    1944 жылдың қыркүйек-желтоқсан айының арасында 23-ші танк корпусының  танк командирі (ІІ Украин майданы) болды. 1944 жылдың желтоқсанынан 1945 жылдың наурыз айына дейін №3508 әскери госпиталінде емделуде болған.
    1945-1948 жылдары №23-ші Осокаров РОМВД арнайы комендатураның коменданты. 1948-1949 жылы Осокаров аудандық Қаз.Компартиясының кадрлар жөніндегі хатшысы, 1950 жылы Қарағанды облкомының меңгерушісі, осы жылдың желтоқсанынан 1952 жылдың тамызына дейін Ұлытау аудандық атқару комитетінің төрағасы, 1952-1955 жж Алматының жоғарғы партия мектебінің тыңдаушысы, 1955-1957 жж Оңтүстік Қазақстан облысының Шәуілдір аудандық партия комитетінің екінші хатшысы, 1957-1959 жж Киров аудандық партия комитетінің екінші хатшысы, 1959-1962 жж Созақ аудандық атқару комитетінің төрағасы, 1962-1963 жж Сайрам аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары, 1963-1965 жж Аманкелді ауданының Степняк совхозының парторгі, 1966 жылы совхоз директорының орынбасары сияқты көптеген лауазымды қызметтер атқарды.
     Өмірінің соңғы жылдары Аманкелді ауданының кәсіптік-техникалық училищесінде мұғалімдік қызмет атқарды.
     1973 жылдың маусым айында зейнет жасына қараған шағында ауыр науқастан қайтыс болды.

     МҰХАМЕТЖАНОВ БАЙҚОНЫС МҰХАМЕТЖАН ұлы. 1914 жылы Науырзым ауданы Қайғы ауылында танымал әнші Мұхамеджанның отбасында дүниеге келген. Әншілік өнер әкесінен дарыған. 
   Соғысқа дейін өзі туған колхозда жұмыс істеді. Қазақтың халық әндерін шебер орындады, Міржақып Дулатов пен Ахмет Байтұрсыновтың шығармашылығымен етене таныс.
    1936 жылы құрылған Аманкелді ауданындағы театрға белсенді түрде қатысты. 1938 жылы Алма-Ата қаласында өткен әншілердің республикалық конкурсында Н.Ахметбековтен кейін екінші орынды алды. 
    1941 жылы Қызыл Армия қатарына шақырылды, Ұлы Отан соғысына қатысты. Майдандағы ерлігі үшін «Ұлы Отан соғысының I дәрежелі» жауынгерлік орденімен, медалімен наградталды. 
     Әскерден босатылған соң өзінің туған ауылына оралды. Алғабас селолық Кеңесінің төрағасы, колхоздың төрағасы болды, «Дәмді», «Кустанайский комсомолец» совхоздарын құруға қатысты, аудандық еңбекші депутаттар Кеңесінің сайлауы бойынша №48 Бестамақ сайлау округінің сайлау комиссиясының төрағасы (1969), бөлімшенің басқармасы болды.
      1970 жылдары Қостанай облыстық филармониясын басқарды. Облыстың мәдениет саласының дамуына өлшеусіз үлес қосты. 
     Заман түзеліп, бейбітшілік орнаған уақытта «Ұлы Отан соғысының ардагері» орденімен наградталды, Ұлы Жеңіске 20, 30, 40 жылдық мерейтойлық медальдарымен, «СССР Қарулы күштерінің 50 және 60 жылдық», «1941-1945 жж Ұлы Отан соғысындағы қаһармандық еңбегі үшін» медальдарымен марапатталды.
    Жұбайы Бияжанмен бірге Орал, Ораз, Құралай, Әміре, Қарлығаш, Әлім, Қанымкөз, Мүсілім, Қаракөз, Мұрат, Қарашаш, Марат, Қаршыға және Кенжегүл атты балаларын жеткізіп, ұлдарын үйлендіріп, қыздарын тұрмысқа беріп, немере-шөбере сүйді.
Байқоныс Мұхаметжанұлы 1994 жылы дүниеден өтті.

 КҮШТІГЕ КҮМӘН КЕЛТІРМЕЙІК....

   “Бетпаққарының жолбарысы” атанған Сүлмән Өсіпұлы мен Мұздыбайдың Әлмағанбетінің атақты Таңатқан Дүйсекеевпен күрестері қалай аяқталғаны жөнінде.

     Қазақстанның солтүстігіне, оның ішінде Қостанай, Торғай облыстарына Сүкеңнің есімі кеңінен тараған. Ол палуан ретінде бірнеше рет алқалы топ алдында өнер көрсетіп, жұртшылықтың айызын қандырған кісі екендігін бала кезімізде де көп еститінбіз. Өзі мұғалім. Науырзым ауданының “Куста-найский комсомолец” совхозында (Қайғы ауылы) алпысыншы жылдардың орта кезінде ұстаздық еткені, өзімізге білім бергені маған да аян.
     Сол балалық шақта ол кісі жайлы әңгімелер тыңдап, көз алдымызда жүрген алып адамға қызыға қарайтынбыз. Оның өмірі жайлы айтылған әңгіме бізге кейде аңыз сияқты болып естілетін.
     Біз әңгімемізге арқау етіп отырған атақты палуан Сүлмән Өсіпұлының бала-шағалары осы Қостанай облысының Науырзым ауданындағы Қайғы ауылында тұрады. Өзі дүние салғалы да әжептәуір уақыт өтті. Дегенмен, палуан жайлы әңгімелер әлі күнге дейін, саябырсымай келеді. Сүкеңнің есімі-мен қабат, бізге бейтаныс Таңатқан деген торғайлық палуанның аты да қатар аталатын. Ол кісі де жауырыны жерге тимеген алып күштің иесі екенін еститінбіз.
     Көнекөз қарияларға балалардың қоятын сұрағы: “Екеуі күрескен бе, күрессе кім жеңген?”, - болып келетін. Сонда үлкендер: “Олар үлкен дос бол-ған, бір-бірін жыға алмаған, көбіне белдесуден  бас тартқан”, - дейтін.
     Уақыт өте берді. Баяғы сенімдегі балалар, яғни біздер де, жігіт болдық. Сондай танымал ағалардың өмір жолдары, палуандығы жайында естіген әңгімелерімізді жастарға айтып, оларды сан мәрте тамсандырып қоятынбыз. Дегенмен, шала естіген сөзді айтып, оларды алдап жүргенімізден хабар-сыз екенбіз.
     Олай деуге үстіміздегі 1991 жылдың 5 ақпанындағы “Лениншіл жас” газетінің №25 санындағы жарық көрген журналист Т.Дәркеновтің “Таңатқан палуан” атты мақаласы мәжбүр етті. Онда мынадай жолдар жазылған:
     “Таңатқан топқа түсіп жүрген кезінде ”Батпаққара өңірінде небір бура сан, апайтөс күш иелері болмай қалмаған. Солардың ішінде, Сүлмен және Мұздыбайдың Әлмағанбеті есімді палуандармен  белдесуі жұрт жадында сақталыпты. Тағышы руынан шыққан Сүлмен өте қайратты, күш-жігеріне сай “Бетпаққараның жолбарысы” атанса керек. Олар бір-бірімен сыйлас, қандай той-томалақ болмасын, жүлдені уыстан бермейтін. Бір тойда делебесі қызған қауым палуандардың өзара күш сынасуы үшін, қолқалап екеуін күреске шығарыпты. Бұл Таңатқанның жүдеп, отызыншы жылдардың нәубет шағында, соңынан жазықсыз сөз еріп жүрген кезі болса керек. Ал, осы шақта Сүлмен палуанның атағы асқақтап, дүйім жұрт оны Таңатқанмен белдесуін қалап болмайды. 
     Тәкең өте намысшыл болған. Өзі іні санайтын Сүлменнің белдесуге шақыруын ұнатпаса да келісімін береді. Алғашқы күресте олар бір-бірін жығыса алмай, тең жағдайда тарасады.
     Бірақ, Тәкең қалайда Сүлменмен белдесуді аңсап, араға бір жыл салып, олар қайыра күш сынасады. Осы күреске Таңатқан Сүлменді тобықтан қырқа қағып, көтеріп соққанда оның аяғы сынады. Міне, осыдан былай Сүлмен көп бейнет көріп, күресті біржолата қойған екен. Содан оның аяғы кем болып, сылтып басумен ғұмыр кешіпті. Мұны ол: “ағаға қарсы келгенім үшін”, - деп, отырған жерінде өзін-өзі кінәлі сезінетін көрінеді”.
    Осы бір жазылған жолдардың анық-қанығын білу мақсатымен бүгінде ел ағасы, ұзақ уақыт басқарма болып істеп, ел құрметіне бөленген, партия және еңбек ардагері Торғай, Қостанайға сыйлы ағалардың бірі Науырзым ауданындағы Қайғы ауылының тұрғыны, құрметті демалыстағы Әбду Тұржан ұлына арнайы барып жолығып, палуандар өмірі жайлы өз көзімен көргендерін әңгімелеп беруді өтіндім.
     Әбекең әлдебір көріністерді әп-сәтте көз алдынан өткізе бастағандай ойланып қалды да, әңгімесін бастап кетті:
     -Таңатқанның палуан екендігіне ешкімде күмән келтіре алмайды, мақалада жазылғандай, Сүлмәнді де “Бетпаққараның жолбарысы”, - деп, тегін ата-маған ғой халық. Бұл екеуінің алғашқы белдесуі 1934 жылдың мамыр айында болған. Таңатқанның соңынан сөз еріп, ептеп қиянатқа ұшырап, шар-шаңқырап келе жатқан беті екені шындық. Ол жолы жеңіс Сүлмәндікі болып шешілгеніне ешқандай дау айтылмаса керек.
     Дегенмен, Сүлмән - “Таңатқанды жықтым”, - деген сөзді айтқан емес. Екеуінің жақын дос болғаны да шындық. Тәкең Сүлмәннен 10-11 жас үлкен. Бірақ, олар жастарымен есептеспейтін.
     Ал, екінші рет екеуінің қақтығысуы 1946 жылы маусым айында болғаны есімде. Соғыстан соңғы уақыт қой, әйтеуір үлкен бір той болып, осы бір думанға халық көп жиылды. Бәрін көзімізбен көрдік. Тәкең белдескен бетте үйіріп әкетті. Алып күштің иесі Сүкеңе бірден әдіс қолданды. Дегенмен, қателесіп кетті ме, білмедім, Тәкең өзі өзі сарт етіп астына түсіп қалды. Олар шапшаң тұрып кетті де, күресті тоқтатты. Бұл жолғы күрес те, халықтың өтінішін жерге тастамау ниетінде болған еді. Өйткені, екеуіне тең келетін басқа палуандардың реті болмады.
     Сүлмәннің аяғы күресте сынғаны шындыққа жатпайды. Ол – соғыс уақытында окоптағы суда жатқаннан пайда болған ауру.
     Аяғын ақсап басқаны шындық, онысы полиартрит деген науқасқа душар болғандықтан еді. Егер Сүкеңнің мертіккені шын болса, 1948 жылы күре-суге Қостанай қаласына бара алмас еді ғой.
     Ол сыннан мүдірмей өткен Таңатқан мен Сүлмән Алматы қаласында болған республикалық жарысқа қатысып, екеуі де жеңіспен оралды.
     Сүкең дос-ағасының  күшін қанша мойындағанмен, екі рет болған күрестерінің екеуінде де Сүлмәннің мерейінің үстем болғандығын жоққа шығару-ға болмайды. Ал, газеттегі: “Сол күрестен Сүлмәннің аяғы кем болып, сылтып басумен ғұмыр кешіпті”, - деген сөзі халқымызға аттары мәлім кісілердің өмір тарихына немкетті қараудан туындаған сыңайлы.
     Аталмыш мақалада Сүлмәннің аты да, “Сүлмен” деп, қате жазылуы осыны дәлелдей түскендей, әрі палуанның фамилиясы аталмаған.  Осыдан ба-рып, Сүлмәннің өмір жолынан мақала авторы хабарсыз екен-ау деген ой туындайды.
     Ұрпаққа тарих қажет. Болған істі бұрмаламай, шындықты ашық айтып жазуға дағдыланатын уақыт болды білемін, - деп барып, бәрі түсінікті ме дегендей, Әбекең маған қарады.
     Иә, қай сөзге сенерімді білмей, тірі куә алдында жаутаңдап отырып қалдым. Мақала авторы, әрине ол күрестерді көзімен көрген жоқ, мен де со-лай. Әңгіменің майын ағыза айтқан қартқа ол да сенді, мен де сенбеске амалым жоқ. Жалғыз өзін емес, Әбекең бірнеше куәні алдыма көлденең тартты. Дегенмен, мен де Әбекеңнің айтқандарын халық назарына ұсынуға бекіндім. Бәлкім, бұл жайдың төрелігін айтатындар тағы да табылып қалар.
     Ендігі ойым, өзім сөз етіп отырған “Таңатқан палуан” атты мақалада аты аталған Мұздыбайдың Әлмағанбеті жайлы да біле кету болды.
     Әбду аға, Әлмағанбет палуанды да жақсы біледі.
     1936 жылдың қыркүйек айы болатын – деп қайта бастады қадірлі аға өз сөзін. – Бұл жолы да үлкен той болды. Әлі ұмытқан жоқпын, 15 үй тігілді, ат жарысы, палуандар күресі қыза түсті. Үлкенді-кішілі 50-ге тарта палуан сынға түсті. Тәкең де, Әлмағанбет те шетінен қирата жығып келіп, екеуі ғана қалды.  Бұл жолы ешкім сұрамай-ақ жеңімпаз болған екеуі заңды түрде белдесті.
     Жасыратыны жоқ, Әлекең жығылып бара жатса күрес заңынан шығып кетуге де бар кісі еді. Белдесе кеткен екеуі қайта-қайта жұлқынып айыры-лысып, бір-біріне жолбарысша атылумен болды. Арада көп уақыт өткен жоқ. Әлекеңнің ұрғанын үгітіп түсіретін, ұзын да ауыр қолы Таңатқанның тобығынан тиді. Тәкең етпеттеп кетті. Күрес тоқтатылды. Әлмағанбет: «Қолым қайрылып қалды деп табанда байлатып алды. Оның сылтау екенін өзі ғана біледі.
     “Жеңісті Әлекеңе берді”, -  дегені де қате. Бұл күрес тең деп саналды. Әйтеуір жеңімпазға берілетін 80 сом ақшаны екеуіне бөліп берді. Осыдан соң, Әлекең біздің қасымызға келіп: “Өте күшті екен, мен бірінші болып әдіс жасамағанда, басқаша болуы ғажап емес еді”, - деп, Тәкеңнің теңдесі болу екінің бірінің қолынан келмейтіндігін мойындағандай болды.
     Ал: “Бұл палуандар араға уақыт салып қайта белдесті”, - деуі де, шындықтан аулақтау болар. Бұл олардың тұңғыш әрі соңғы күресі болған.
     Қазақстанның үлкен спортына үлестерін қосып, ұрпағына үлгі бола білген үш палуан жол бойы көз алдыма елестеумен болды. Әбекең айтқандай, үшеуі де өз палуандарымыз ғой. Алып-қашпа сөзбен жеңгенін жеңілдіріп, жеңілгенін жеңдірудің пайдасы қанша. Ұрпаққа шындық қажет-ау деп ойладым. Қайткен күнде де Қажымұқанды туған қазақ топырағы алып күш иелерінен кенде емес. Халқымыздың күрес  өнері де дәстүрлі түрде жал-ғасын таба беретініне сенім мол. Олардың білек күшінен сөз әдісі, тіл құдіреті арқылы басым түсіп, әлсіз етіп көрсетуге біздің хақымыз жоқ болса керек.
Күштіге күмән келтірмейік, ағайын!

     ИБРАЕВ ҚАРАМЕРГЕН. 1916 жылы Науырзым ауданы Қайғы ауылында  дүниеге келген. Ол кісі өмір бойы партия қызметінде болды. 1930 жылдан бастап ВЛКСМ мүшесі, 1941 жылдан КПСС мүшесі болған. Мәскеудегі Жоғарғы партия мектебін бітірген. Сонымен қатар, 1952 жылы Қазақстан КП Орталық Комитеті жанындағы партиялық мектепті тәмамдаған. 1936 жылы Қостанай педагогикалық техникумын тәмамдап, осы жылы алғашқы еңбек жолын орта мектепте мұғалім болып бастады.
  Қарамерген Ыбырайұлы өзінің іскерлігінің, ұйымдастырушылық қабілеті мен еңбекқорлығының арқасында қарапайым ұстаздықтан мектептің директорлығына дейін көтерілді. Білікті ұстаз өзінің еңбек жолында мектеп инспекторы, Қарабалық аудандық білім бөлімінің меңгерушісі (1936-1942жж), комсомол көмекшісі, Қостанай облысы партиялық-бұқаралық жұмыстар жөніндегі саяси сектор бастығының орынбасары (1942-1943жж) тәрізді жауапты қызметтерді де атқарды. Сондай-ақ, үгіт-насихат бойынша хатшы, Қостанай облысы комсомол обкомының бірінші хатшысы (1943-1951жж), Қостанай облысы Қарабалық ауданының депутаты, Қазақстан ЛКСМ Орталық Комитетінің мүшесі (1948ж), Қостанай облком КП (б) Қазақстан мүшесі (1949ж), Қостанай облком комсомолыныңы бірнеше мәрте мүшесі де болды. Тек, Қостанай топырағында ғана емес, Целиноград, Ақмола облыстарында да жауапты қызметтер атқарды.
    Екі рет «Қызыл жұлдыз», «Құрмет Белгісі» ордендерімен наградтал. Мұның сыртында «Ерен еңбегі үшін», «1941-1945 жылдардағы соғыс ардагері», «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы Ерен еңбегі үшін», «Тың және тыңайған жерлерді игергені үшін» сияқты көптеген медальдармен марапатталған. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасымен де екі мәрте марапатталды.

     БӨЖЕНОВ МОЛДАСАЛЫҚ. 1918 жылы Торғай уезі Науырзым болысы №2 ауылында дүниеге келген.  Мұғалім, ҚазССР халық ағарту ісінің үздігі (1967 ж). 
    1939 жылы Ақтөбедегі Қазақ педагогикалық училищесін бітірген. 1939 жылдан 1940 жылға дейін Байғабыл бастауыш мектебінде мұғалім, ал 1944 жылдан 1945 жылға дейін Затобол аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары болып қызмет атқарды. 
    1945-1946 жылдары Обаған аудандық мемлекеттік қамсыздандыру бөлімінің меңгерушісі, ал 1946 дан 1947 жылға дейін Мереке орта мектебінің директоры болды. 
    1954-57 жылдары аралығында Бүйректал жетіжылдық мектебінің директоры, 1957-59 жылдары Жаңа-Ауыл жетіжылдық мектебінің  директоры болып қызмет етті.
    1959-60 жылдары Иманов атындағы совхозда мәдениет саласы төрағасының орынбасары, 1960-75 жылдары Науырзым ауданындағы Мереке орта мектебінің оқу ісі жөніндегі меңгерушісі, тарих пәнінің мұғалімі болып қызмет атқарды. Науырзым ауданының білім саласының дамуына үлкен үлес қосты. 
    «Қызыл Жұлдыз» орденімен, «1941-1945жж. Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін», «1941-1945жж. Ұлы Отан соғысындағы ерен еңбегі үшін», «Тың игеруге қатысқаны үшін», «Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін 20 жыл» сияқты толып жатқан мерейтойлық медальдармен марапатталған. 
    Капитан Бөженовтің сұрапыл соғыстағы ерліктері жайлы жазылған «Сөз сұрайды солдаттар» (авторы С.Сейтенов), «Жалынды жырлар» ( авторы Т.Едіресов), жинақта шыққан « Бір мың төрт жүз он сегіз» ( Жалын, 1980), әкесі жайлы жазылған «Қалдырған ізің мәңгілік» (Қостанай, 2010, ) атты дүниелер жарыққа шықты.  

Жан емеспін соғысты көріп келген,

Көріп келген мылтыққа ерік берген.
Бірақ біздің ауылда капитан бар,
Бір аяғын соғысқа беріп келген.

Жігіт еді көркі де жарасымды,
Дархан еді көңілі дала сынды.
Жастық шақтың кезеңін кешіп жүріп,
Жиып алып ізгілік, бар асылды.

Жігіт еді, бүп-бүтін аяғы да,
Қыршын жасты сұм соғыс аяды ма.
Келеді әне, капитан сылти басып,
Протезден салынған баяғыда.

Көңіліне жақсылық ұялаған,
Ұстаз еді шәкіртін қия алмаған.
Ел қорғауға кетті өзі сұранды да,
Жауға деген ызасын тия алмаған.

Азат етті ол Украина даласын да,
Белоруссия, Эстонның қаласында.
Бауырларға оқ тиіп жатқан кезде,
Қазақ ұлы жан сақтап қарасын ба.

Арманына жеңіс кеп жалғасты үміт,
Келдік тек отырмас малдас құрып.
Бейбіт кезде ауылда ұстаздығын,
Ардақты жан әлі жүр жалғастырып. 
 (Қасқырбай Тортаев)
 

     ТӨЛЕУБАЕВ ҚАЙЫРБЕК. 1922 жылдың 20 наурызында Қайғы аулында дүниеге келген. Ұлы Отан соғысының қатысушысы, 1942 жылы наурыз айында Қостанай аудандық әскери комиссариатының шақыртуымен Армия қатарына алынды. Қан майдандағы ұрыстарға белсене қатысып, Ұлы Жеңісті жақындатуға өзіндік үлес қосты. 1942 жылдың мамыр айында сондай ұрыстардың бірінде қатты жараланып, қыркүйек айына дейін госпиталда емделген. Бірақ, алған жарақатының салдарынан арықарай ұрыс даласына шығуға жарамай, елге оралады.
    Майданнан оралған ол Тобыл стансасында алғаш еңбек жолын бастады. Сондай-ақ, Таран ауданының Қайранкөл совхозында есепжүргізуші, Қарағанды теміржол бойындағы Құшмұрын дистанциясында есепші болып еңбек етті. Ал, елуінші жылдардан бастап оның еңбекжолы ауыл шаруашылығы өндірісімен  байланысты болды.  Құшмұрын, Ключевой совхоздарында басқарма, Приозерный совхозы директорының орынбасары, Науырзым, Көктал совхоздарында бас агроном қызметтерін атқарды. Науырзым ауданының Соснов совхозынан партия комитетінің хатшылығына сайланды, Науырзым аудандық атқару комитетінің инспекторы болды. 1977 жылдың мамыр айынан бастап зейнеткерлікке шыққса да, қызметтен қол үзген жоқ. Қостанай су шаруашылығында инспектор болып еңбек етті.
    Ардагердің соғыстағы ерліктері мен туған елі үшін сіңірген ерен еңбегі еленбей қалған жоқ. “Ұлы Отан соғысының І дәрежелі”, “Құрмет Белгісі” ордендерімен,  “1941-1945 жж.Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін” , Кеңес Одағының маршалы Г.Жуков атындағы , “Ерен еңбегі үшін”,   В.И.Лениннің 100 жылдығына арналған, тың және тыңайған жерлерді игеруге қатысқаны үшін бірнеше мерекелік медальдармен марапатталды.
    Алты бала тәрбиелеп, олардан немере-шөбере сүйді. 2003 жылдың наурыз айында көз жұмды.

     КӨПЕЙШИН ҚАБЫКЕН. Қабыкен Көпейшин 1924 жылы 22 наурыз күні Аманкелді ауданының тоғызыншы ауылында туған. Руы Арғын – Тағышы тайпасы.  Есбай - Әжібай-Аманжол-Шортанбай-Жандар-Сүтемген- Көпейше. Аудан орталығы Амангелді селосында 1930 жылдан бастап 1938 жылға дейін Аманкелді орта мектебінде оқып, 9 класты бітірді. 1939 жылдан 1960 жылға  дейін Жамбыл колхозында бас бухгалтер болып қызмет атқарды. 1960 жылы Жамбыл колхозы «Қостанай комсомолы» совхозына айналды. Ал 1962 жылы совхоз орталығы жаңа қонысқа көшті. Қостанай облыстық атқару комитетінің 1960 жылғы 2 тамыздағы № 412 шешімімен Бейнетқор ауыл кеңесі Комсомол селолық кеңесі болып өзгертілді. «Қостанай комсомолы» совхозының орталығы болып Комсомол селосы болып Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының 1960 жылғы 20 желтоқсандағы Жарлығымен бекітілді. Кейіпкеріміздің өмір жолына қайта оралсақ,  1960 жылдың 1 мамырынан бастап 1963 жылдың 13 тамызына дейін «Қостанай комсомолы» совхозында бас бухгалтер болып жұмыс істеді. 1965 жылдан 1966 жылдың маусым айына дейін бас жоспаршы-экономист болып қызмет атқарды. 1966 жылдың маусым айынан 1977 қазан айына дейін «Қостанай комсомолы» совхозының  № 2 бөлімшенің басқарушысы, құрылыс бөлімінің бухгалтері, қырман меңгерушісі, бөлімше бухгалтері  деген қызметтерді атқарды. 1977 жылдың қазан айынан 1980 жылдың тамыз айына дейін совхоздың мал шаруашылығы комплексінің аға бухгалтері болды. 1980 жылдың тамыз айынан бастап өмірінің соңына дейін совхоздың бас бухгалтерінің орынбасары болып жүрді.
     Ағайын-туыстың және бүкіл елдің қамқоршысы, мейірім мен қайырымдылығы мол, елге сыйлы, алысты жақын тұтып бауыр ететін Қабыкен ағаның көппен сыйлас мінезі, жұртпен тіл табысып, түсінісе кететіні, адамдарға ілтипатты, кішіпейілділігі, сөзіне де ие, ісіне де тиянақтылығы өз балалары үшін ғана емес, кейінгі ұрпаққа да өнеге боларлықтай. Әке тәлімі, өмір тәжірибесі оған алдымен өзін емес елді ойлауға үйретті. Қабыкен ағаның бойына қонақжай, кеңпейіл қазақы мінез дарытқан ата-ана тәрбиесі болатын.
     Ол кісі туралы  «Костанай таңы»  газетінің 29.06.2007ж. санында жарияланған «Айналайын» дейтұғын ағаларды аңсаймыз» деген тамаша мақала жарияланды. Оны Қарағанды қаласында тұратын жазушы Серікбай Алпысов  жазған еді.
     «Біздің елден талай-талай жақсылар, тарихи тұлғалар шыққан. Өте әріге бармай-ақ,  бертіндегі Әбду Тұржанов, Шайжан Есжанов, Жұмаш Құрманов, Шәйінғазы, Кәкімбек, Байқоныс Мұхамбетжановтар, Сүлман Өсіпов, Сүлеймен Өмірбеков, Сәтмағамбет Мұртазин, Молдасалық Бөженов сынды ағалардың  өмірі мен үлгісі бір-бір тарих, бір-бір оқулық.
     Сондай абзал ағаның бірі Қабыкен Көпейшеұлы еді. Өзі де, сөзі де, қылығы мен жаратылысы да бөлек келісті адам болатын. Торғай өңірінде баяғы аласапыран заманда Аманкелді батырдың соңына еріп, 17 арыстың қатарында жастай атылып кеткен жігіттің сұлтаны Кәкімбек Текебаласы  аңыз болып айтылатын. Мен ол кісіні көрмесем де, халық арасындағы аңыз болып кеткен әңгімелер мен Кәкімбектің өлер алдындағы  шығарған  ұзақ толғау өлеңіне қарап Қабыкен ағайды сол кісіге ұқсатып жүретінмін. Қапсағай денелі, екі көзі жұлдыздай жанып тұратын, жайдары жүзі күндей жарқырап, отырған ортасы той-думандай дуылдап жүретін жайсаң жан еді. Қабыкен ағаның әке-шешесін көзіміз көрді. Көпейше атай «пірәдәр» қатты сөзі жоқ, жібектей жұмсақ  мінезді адам болатын. Анасы Шөпе әжей Ақанұлы Түркебай әулие атайдың шөпшегі болатын. Cүтемген деген атамыздан Жақай, Жүсіпбек, Көпейше туады. Жақайдан  Сұлтан, Карбоз,  Жүсіпбектен   Молдасалық,  Қоқан,  ал Көпейшеден Қабыкен, Мейрам (марқұм ерте қайтыс болды),  Тойкен. Қабыкен ағайдың бүкіл ғұмыры туған топырақта, ел-жұртына мінсіз, адал қызмет етуге арналды.
     Қабыкен ағайдың зайыбы Бодау жеңгеміз де ақылды, ақжарқын, асқан әдепті адам еді. Бұл отбасының татулығын, ерлі-зайыптылардың бір-біріне құрметін бүкіл ауыл сүйсіне айтып отыратын.  Өкінішке қарай, Бодау жеңгей 1968 жылы ертерек дүние салды. Ал Қабыкен ағамыз 1982 жылдың 1 мамырында 58 жасында дүниеден өтті. Бірақ осынау абзал адамдардың артында ұлағатты ұрпақ қалды. Балалары – Абай, Тұрғын, Елтай, Еркетай, Бағытты. Немерелері –  Серік, Айбат, Алмат, Бейбіт, Аягөз, Бекзат, Әмір, Әсел, Жәнібек, Нұрсұлтан. Сондай-ақ,  Танаис,  Мәулен,  Асанәлі, Айсана,  Нұрәлі есімді шөберелері өсіп келеді. 

     АЙТМАҒАНБЕТ КӘРІМ. 1928 жылы 10 наурызда Қостанай облысы, Аманкелді ауданы, Аманкелді селосында дүниеге келді.
    Әкесі Қолдасбаев Айтмағанбет Қазан төңкерісіне дейін кедей шаруа болған, төңкерістен кейін колхозшы болып жұмыс істеді. Шешесі Қолдасбаева Ұлболсын үй шаруасындағы адам.
    1936 жылы Аманкелді орта мектебінде сауат ашып, 1946 жылы Қостанай қаласындағы Жамбыл орта мектебін бітірді. Орта мектепті аяқтаған соң Алматы қаласындағы Абай атындағы Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтының тарих факультетіне түседі. Оны 1950 жылы бітіріп шыққан. Қазақ ССР оқу министрлігінің 26 VII-1950 жылғы №1965 куәлігімен Қостанай облыстық оқу бөлімінің қарамағына келді. Облыстық оқу бөлімі Меңдіқара ауданындағы Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ педагогикалық училищеге мұғалім етіп жібереді. Аталған училищеде 1950 жылдың тамыз айынан 1953 жылдың тамызына дейін оқытушы болып тарих және КПСС тарихынан сабақ берді. 1953 жылы наурызда партия қатарына өтті.
   1953 жылдың тамыз айында әке-шешесінің денсаулығына байланысты өзінің өтінішімен Қостанай облысының Аманкелді ауданына қызметін ауыстырды. Аманкелді орта мектебінде 1953-1954 жылдары мұғалім, 1954 жылдың ақпаны және 1955 жылдың шілде айына дейін оқу ісінің меңгерушісі, 1955 жылдың шілде айы және 1958 жылдың ақпан айы аралығында мектеп директоры болды.
     1958-1960 жылдары ҚКП Аманкелді аудандық комитетінде лектор-консультант, 1960 жылдың сәуір айынан 1963 жылдың қаңтарына дейін насихат және үгіт бөлімінің меңгерушісі болды.
    1960 жылы Қостанай облыстық партия комитетінің шешімімен Аманкелді ауданында Қостанай ауылшаруашылық техникумының филиалы ашылды. Аманкелді аудандық партия комитетінің бюросы Кәрім Айтмағанбетовтың қызметінің үстіне қосымша жұмыс ретінде ауыл техникумы филиалының меңгерушісі етіп тағайындады  
   1965 және 1969 жылдары ҚКП Аманкелді аудандық комитетінің насихат және үгіт меңгерушісі болып қайта сайланды, 1969 жылдың қазан айынан        1975 жылдың тамыз айына дейін аудандық партия комитетінде идеология секретары және бюро мүшесі болып қызмет істеді.  
   1975 жылы Қаз.ССР оқу министрлігінің шақыртуы бойынша Халыққа білім беру инспекциясының инспекторы болып  жұмыс істеді.  
  1976-1979 жылдары Алматы облысының Қаскелең ауданы, Шемалған селосындағы Фурманов атындағы орта мектепте директор болып қызмет істеді. Сол жылдары «Қазақ ССР халық ағарту ісінің озық қызметкері» атағын алды.
  1979-1985 жылдары Торғай облысы Амантоғай ауданының Амантоғай орта мектебіне директор, 19851988 жылдары КҚП амантоғай аудандық комитеті жанындағы партия комиссиясының төрағасы болып жұмыс істеді.
   1988 жылы қыркүйекте жергілікті маңызды дербес зейнеткерлікке шықты.
  1988-1993 жылдары зейнеткерлікке шыққаннан кейін де еңбек етуді жалғастырды. Осы жылдары Амантоғай ауданының Жалдама орта мектебінде мұғалім, «Білім» қоғамының аудандық ұйымының хатшысы, аудандық ардагерлер кеңесінің төрағасы, аудандық Азаматтық қорғаныс штабының бастығы сияқты қызметтерді атқарды.
  1954-1993 жылдары Амантоғай, Аманкелді аудандық және селолық кеңестердің депутаты болып сайланды.
    Айтмағанбет Кәрім жұбайы Калимарданова Күлаш Құсайынқызымен бірге отасып, бір ұл екі қыз тәрбиелеп өсірді.

 

    ТЫМПИЕВ СЕЙІТ ТЫМПИ  ұлы. 1928 жылдың 25 қазанында Торғай облысы, Аманкелді ауданы «30 лет Казахстана» колхозында  дүниеге келген. Торғай облысы, Аманкелді ауданындағы 8-10 сынып оқушыларына тарих пәнінен сабақ берген. Мереке орта мектебінің директоры (1953), Аманкелді ауданы Жамбыл атындағы колхозда бастауыш партия ұйымдарының хатшысы (1958), директордың мәдениет-тәрбие жұмыстары бойынша орынбасары (1960), Амантоғай совхозында бастауыш партия ұйымдарының хатшысы (1963), Науырзым ауданында үгіт және насихат бөлімінің құрастырушысы (1965), педагогикалық қызметкер (1968), Жамбыл орта мектебінде тарих және география мұғалімі (1975), ауданда алғашқы ұлттық аспаптар оркестрін ұйымдастырушы, музыкалық мектепте оқытушы (1980), сырттай мектептің директоры (1986), зейнеткер (1995).
    «Целинному подвигу-25 лет» ұранымен өткен аудандық фестивальде үздік орындау шеберлігі үшін Құрметті грамотасымен марапатталды (1979), Ұлы Октябрь Социалистік революциясының 70 жылдығына орай  «Народ партия-едины» ұранымен өткен аудандық көркем өнерпаздар байқауында жоғары орындаушылық шеберлігі және белсенді қатысқаны үшін Құрмет грамотасымен марапатталды (1986), өскелең ұрпақты оқыту және тәрбиелеу ісіндегі қолжеткізген табысы үшін грамотамен, жемісті еңбегі және «Мұғалімдер күні» мерекесінің құрметіне орай, еңбекшілерді эстетикалық тәрбиелеуде қосқан қомақты үлесі үшін, Науырзым аудандық мәдениет үйінде СССР қазақ ұлт аспаптарының құрылуының 60 жылдығын мерекелеу және дайындық шараларына белсенді қатысқаны үшін грамоталармен марапатталды (1983). Облыстық көркем өнерпаздар байқауына белсенді қатысқаны үшін Құрмет грамотасымен, СССР  құрылуының 60 жылдығына және Қазақстанның Ресеймен ерікті түрде қосылуының 250 жылдығына орай грамоталармен марапатталды (1982), «СССР-держава мира и труда» ұранымен өткен көркем өнерпаздар байқауына белсенді қатысқаны және жоғары шеберлігі үшін Құрмет грамотасымен (1983), СССР құрылуының 60 жылдығына және Қазақстанның Ресеймен ерікті түрде қосылуының 250 жылдығына арналған облыстық қазақ көркем өнерпаздар байқауына белсенді қатысқаны үшін Құрмет грамотасымен, СССР құрылуының 60 жылдығына арналған мерекелік концерттерге белсенді қатысқаны және жоғары шығармашылық жетістігі үшін Құрмет грамотасымен (1982), Тың және тыңайған жерді игерудің 30 жылдығында ауданның көркем өнерпаздарын дамытуға қосқан үлесі үшін Құрмет грамотасы, (1984), Мұғалімдер күнінде мектептің қоғамдық өміріне белсенді қатысқаны және оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуде қосқан өлшеусіз еңбегі үшін Науырзым ауданының 25 жылдығына орай «Докучаев ауылының «Құрметті азаматы» дипломымен марапатталды (1990).
        Жұбайы Тымпиева Бибікен екеуі 5 бала (Марат, Нұргүл, Болат, Қанат, Жұлдызай) және 12 немере тәрбиелеп өсірді.

     ҚАЖЕК ЕСЕНБЕК ұлы. Қалыптасқан, қолда бар құжаттарға қарағанда, 1930 жылдың 15 ақпанында, кәзіргі Қостанай облысының, Науырзым ауданының Күйік қопасының жағасында туған.
     Сол кездегі Батпаққара ауданының № 11 ауылындағы Мұқыр мектебінің 1-класының табалдырығын аттаудан бастаған. Оқуын әрі қарай № 12 ауылдағы Қайғы елді мекенінің Мереке мектебінде жалғастырған. Соғыстан кейін, 1948 жылы  Аманкелді орта мектебін бітірген 16 оқушының бірі. (Соғыс және соғыстан кейінгі ауыр жылдар ішінде үздік-создық, Қостанайдағы Жамбыл атындағы қазақ орта мектебінде, Меңдіқара педагогикалық ущилищесінде де оқыған кездері  бар).
    1950 жылы Қостанайдағы Аманкелді Иманов атындағы мұғалімдер институтын бітіргесін Мереке орталау мектебіне мұғалім етіп, Қостанай облыстық облыстық оқу бөлімі жіберген.
   1951-1952 , 1952-1953 оқу жылдары Семиозер ауданының Калинин атындағы орталау мектебінде мұғалім болған. Сол жылы жазда Семей педагогикалық институтына сырттай оқуға түсіп, әке-шешесінің ақылымен күндізгі бөлімге ауысқан. Ол кезде, жоғарғы оқу орындарын бітіргендерді тиісті Министрліктердің арнайы комиссиясы республика бойынша мамандығына сәйкес жұмысқа орналастыратын, осыған байланысты жас маманның жаңа жерге көшуінің барлық шығынын Мемлекет төлейтінді.
     1956 жылы Ақмола қаласындағы № 62 мектепте мұғалім болып орналасты. 
    Екі оқу жылынан кейін, Ақмола облыстық мұғалімдердің білімін жетілдіру институтының кабинет меңгерушісі болып тағайындалған. Оған оңды себін тигізген мектеп участогіндегі тұзы мол жерді, демеушілердің көмегімен, оқушылардың жақсы еңбегінің нәтижесінде Қарағанды жол басқармасы мектептері арасында жақсы өнім алынып, кітаптан, оқулықтан алған білімдері өмір шындығымен біте-қайнасуы болар. Жол мектептері бойынша ұдайы өткізілетін ашық сабақтарда, ол берген ашық сабақтары басқаларға үлгі есебінде өтілуі де еске алынған болуы. Институтта 1960 жылдың қаңтарына дейін жұмыс істеді.
   1960 жылдан бастап Ақмола облыстық, кейіннен Тың өлкелік Білім қоғамдарында референт. Целиноград облыстық Білім қоғамының жауапты хатшысы болып сайланды. Целиноград облыстық партия конференциясында облыстық ревизия комиссиясының мүшесі болып сайланды.
    1962-1965 жылдар арасында Тың өлкелік оқу бөлімінің  инспекторы, мектеп директоры болды.
    1966-1970 жылдың шілдесі арасында Целиноград қалалық партия комитетінде, үгіт және насихат бөлімінде нұсқаушы.
   1970-1998 жылдар арасында, Целиноград инженерлік-құрылыс  институтының кешкі және сыртқы оқу бөлімінің  проректоры 1978 жылдың 30-қарашасына дейін. Институтта өткен баспалдақтары аға оқытушы, доцент, бірнеше дүркін кафедра меңгерушісі, Экология профессоры дәрежелеріне дейін көтерілген.

    БІРМАҒАМБЕТОВ ӘЛІМ. (1931 жылы туған) - география ғылымдарының докторы профессор, Қазақстан  географиялық қоғамының Құрметті мүшесі. 1951 жылы Абай атындағы ҚазПИ-дың география факультетін бітірді. Абай атындағы ҚазПИ физика-географиялық кафедрасының доценті, аға оқытушы (1954-1960), география кафедрасының меңгерушісі, профессор, доцент (1960-1961, 1968-1979, 1989-97), Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институты жаратылыстану-географиялық факультетінің деканы (1971-1979).
    160-тан астам ғылыми жұмыс және ғылыми-методикалық еңбектердің, соның ішінде 6 оқулықтың авторы. Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған 4 оқулықты орыс тілінен қазақ тіліне аударды. Салалық ғылыми редакциялық кеңестің төрағасы және авторы ретінде 12 томдық қазақ-совет энцеклопедиясы мен «ҚазақССР» Энциклопедиялық анықтамалығын шығаруға қатысты. Ғылыми кеңесші және 4 томдық «ҚазақССР» қысқа энциклопедиясында, қазақ балалар энциклопедиясы мен «Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясында жарияланған мақалалардың авторы. Қазақ географиялық терминологиясының қалыптасуына сүбелі үлес қосты, география бойынша терминдік сөздіктік құрастырылуына қатысты (1992-2000).  
    Ы.Алтынсарин және «Еңбек ардагері» медальдерімен, «СССР жоғары мектептерінің үздігі», ҚазССР Жоғары Кеңесінің грамотасымен, республиканың Білім Министрлігінің Құрмет грамотасымен марапатталып, «Қазақ ССР ұлттық білім беру ісінің үздігі» значогымен наградталды.

     ТҰРАШ ЕРЖАН ұлы. 1932 жылдың 21 наурызында Қостанай облысы, Науырзым ауданы, Қожа ауылында дүниеге келген. Аманкелді ауданының орта мектебін тәмамдаған соң Тұраш Орал қаласындағы А.Пушкин атындағы педагогикалық институтына түсіп, оны 1954 жылы қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша бітіріп шығады. Ол алғаш еңбек жолын Арқалық қаласында мұғалімдік қызметтен бастайды. 1956-1959жылдар аралығында Науырзым орта мектебінде ұстаздық етеді. 1959-1961 жылдар аралығында Аманкелді ауданының «Социалистік шаруа», «Целинная заря» газеттерінде журналист-редактор болып жұмыс істейді. 1961-1963 жылдары Арқалықтағы «Тың шұғыласы» газетінің редакторы болады. Ол аудандық газетте жауапты хатшы болып еңбек еткенде газеттің безендірулі де ерекше көз тартарлықтай өзгеріп шыға келді. Тұраш Ержанұлының талантты журналисттігі ғана емес, ұйымдастырушылық қабілетінің зор екендігі де басшылар тарапынан ескеріліп, ол аудандық газеттің бас редакторы болып тағайындалады.
    Бірақ, Тұраш 1963 жылы анасы Бикеннің денсаулығына байланысты өз еркімен Тасты ауылына парторг қызметіне ауысады. 1965 жылы Тасты мектебінің іргетасын қалап, зейнеткерлікке шыққанға дейін осы мектептің директоры қызметін атқарды. Одан кейін де ұстаздық қызметті тастаған жоқ. Кейінгі жылдары Тасты ауылында мешіт ашып, өзі сонда имам ғана емес, ақсақалдар алқасының төрағасы болды. Жалпы, оның қаламынан туған хабар-ошарлар мен мақалалар, өлең-жырлар тек аудандық қана емес, облыстық газет беттерінде де жарияланып жататын. Ол ауылдағы жылт еткен кез келген жаңалықтар мен қарапайым еңбек адамдарының өмірі жайлы қалам тербеуден еш жалықпады. Шамасы жеткенше журналистика мен газет жанрларының бәрін қамтуға тырысты.
     Тұраш Ержанұлы Жұбайы Минира екеуі 3 ұл, 5 қыз тәрбиелеп, ұлын ұяға, қызын қияға қондырған. Өзі дүниеден кетерде Тышқан батыр туралы туынды жазды, бірақ, бұл еңбегі оның көзі тірісінде жарық көрмеді.

     НӨСЕРБАЕВ МҰХАМЕДРАҚЫМ НӨСЕРБАЙ ұлы.1937 жылы Құсмұрын өңірінде туған. Тағдырдың соққысы маңдайына ерте түсіп, әкесі Нөсербай Ұлы Отан соғысында Сталинград түбінде мерт болған. Артында қалған екі ұлы бар. Соның бірі-осы Мұхамедрақым. Әкесінің орнын жоқтатпай өсірген, қатарға қосқан анасы Жағайша Мұстафина мен ағасы Ералы еді. Шешесі мен туған ағасының осынау жақсылығын Мұхамедрақым өмірі ұмытпаймын деп айтып отыратын. 
    Мұхамедрақым Нөсербайұлы ҚазМУ-ды бітіріп, Тбилисиде аспирантура тәмамдаған. Көп ізденіп, көп оқыған азамат физика және математика ғылымдарының кандидаты болды. Оның «Функция теориясы және функционалдық анализ» атты ғылыми еңбегі жоғары оқу орындарында қолданылады. Ол өзінің саналы ғұмырын жоғары математикалық кәсіби мамандарды дайындауға арнады. ҚарГУ-де және Қарағанды политехникалық институтының Көкшетаудағы филиалында декан қызметін атқарды. Өмір бойы білм мен ғылымды қадір тұтты. Әкенің бастаған білім жолын оның ұл-қыздары жалғастыруда. 
Білім-ғылым саласында елеулі еңбек еткен Мұхамедрақым Нөсербайұлы 1993 жылы 56 жасында өмірден озды. Оның артында сүйікті жары Рыздық, балалары Ғалия, Мүсілім, Гүлден қалды.

 

ҰСТАЗ.

     Қай елдің тарихының қандай кезеңін алып қарасақ та, қоғамның дамуына айтарлықтай ықпал еткен тұлғаларды табуға болады. Қазақ елінде жол білімі мен ғылымының қалыптасуы мен дамуына үлкен үлес қосқан тұлға деп Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, құрметті жолшы, қазақтан шыққан тұңғыш жол профессоры Бақытжан Сатмағамбетұлы Мұртазинді айтуымыз керек.
     Бақытжан Сатмағамбетұлы 1938 жылы желтоқсан айының 26 жұлдызында Ресейдің Омбы облысы Москален ауданындағы Елеуіш деп аталатын қазақ ауылында дүниеге келді. 1955 жылы көрші Степкоп елді мекеніндегі орта мектепті үздік бітіріп, Омбы қаласындағы Сібір автомобиль-жол институтының жол-құрылыс факультетіне түсіп, оны 1960 жылы аяқтап шықты.
     Б.Мұртазин еңбек жолын «Гипро¬автранс» мемлекеттік жобалау инс¬титутының Хабаровск бөлім¬шесіндегі инженер қызметінен бастап, сол мекеменің іздестіру партиясының басшысы болды. Халық шаруашылығы үшін аса маңызды сол кездегі Еврей автономиялық облысында, Хабаровск, Амур және Сахалин облыстарындағы автомобиль жолдары мен көпірлерді іздестіру және жобалау жұмыстарын үлкен жауапкершілікпен атқарды. 
     Бүгінде үлкен күре жол саналатын «Хабаровск-Владивосток» жолының жобасын дайындауға қатысты. Өн¬дірістің қайнаған қазанында жүріп, болашақ үшін мол тәжірибе жинады. 
     Елім деп соққан жұдырықтай жүрегі оны 1962 жылы Алматыға алып келді. Республиканың «Қазжол-құрылыс» тресіне орналасып, инженер, аға инженер қызметтерін атқарды.
    1965 жылы оның өмірінде елеулі оқиға болды. Бұл оқиға оның бүкіл ғұмырлық жолының бастауы еді. Ол бала күнінен білімге құштар болды. Сондықтан да Мәскеу автомобиль-жол институтына аспирантураға түсуге тілек білдіріп, құжаттарын тапсырды. Салғаннан жолы болып, түсіп кетеді. Аты әлемге әйгілі профессор В.Ф. Бабков ғылыми жетекші болып, тау жолдарын жобалауға арналған диссертациясын 1970 жылы сәтті қорғап, техника ғылымдарының кандидаты атанды. 
     Ғылыми-зерттеулері нәтижелерінің құндылығы сол – 1971 жылы Прага қала-сында өткен Бүкіләлемдік 14 жол кон¬гресіне КСРО-дан профессор В.Ф. Баб¬ковтың жетекшілігімен дайындалған ғы¬лыми баяндамаға еніп, басылып шықты.
     Бүгінге дейін, яғни 44 жыл уақыт өтсе де профессор Б.Мұртазиннен кейін¬ тек 2011 жылы Мехико қаласын¬да өткен 24-ші Бүкіләлемдік жол конгреcсінде ғана Қазақстан ғалымдарының ғылыми еңбегі жарық көрді!
     Аспирантурадан кейін Өскемен қаласындағы құрылыс-жол институтына педагогикалық жұмысқа жіберілді. Алғашында аға оқытушы, доцент қызметтерінде болып, кейін факультет деканы, кафедра меңгерушілігіне тағайындалып, өзіне сеніп тапсырылған жауапты қызметтерді абыроймен атқарды. Осы білім ордасында жүріп ғылыми-әдістемелік жұмыстар бойынша үлкен тәжірибе жинады.    
     Кеңес Одағы Жоғары және орта арнайы білім министрлігінің Оқу-әдістемелік бірлестігінің мүшесі болып тағайындалып, «Автомобиль жолдары» мамандығы бойынша оқу жоспарлары мен кәсіби пәндер бағдарламаларын жасауға белсене араласты.
     Б.Мұртазин 1978 жылы Өскемен жол-құрылыс институтының Алматы қаласындағы жалпытехникалық факультетіне доцент қызметіне арнайы ауыстырылды. Ондағы басты мақсат – «Автомобиль жолдары» мамандығы бойынша оқитын студенттерге кәсіби пәндерден білім беруді ұйымдастыру болатын. 
     Жалпытехникалық факультетке келгенде ол кәсіби пәндерді оқытатын жалғыз ғана оқытушы болды. Аз ғана уақыт ішінде ол «Автомобиль жолдары» кафедрасын ұйымдастырып, оны ғылыми атақтары және дәрежелері бар білікті оқытушылармен толықтырды. 
     Бұл – елімізде «Автомобиль жолдары» мамандығы бойынша құрылған тұңғыш кафедра еді. Отыз алты жыл бұрын Б.Мұртазин ұйымдастырған осы кафедрадан бүгінге дейін 4 мыңнан астам жоғары білімді жол инженерлері қанаттанып шықты. Олар ел игілігі үшін түрлі салалар мен мекемелерде қызмет атқаруда. Атап айтсақ, олар бүгін жол саласын, ірі ғылым және өндіріс ұйымдарын басқарады, автомобиль көлігі, жол және коммуналдық шаруашылықтарында, жол полициясы саласындағы әртүрлі мекемелерде жауап¬ты қызметтерде істейді.
     Профессор Бақытжан Мұртазиннің Отаны үшін 40 жылдан аса аянбай жасаған еңбегінің жемісі бұл! Осындайда тілге ғұлама Абайдың «ақырын жүріп, анық бас - еңбегің кетпес далаға…». -  деген нақыл сөзі оралады.
     Б.Мұртазин білікті маман ретінде 1978 жылы Жоғары және орта арнаулы білім министрлігінің орталық аппаратына қызметке шақырылып, Жоғары білім басқармасының жетекшісі, министрліктің алқа мүшесі болып тағайындалды. Бір жылдан кейін Министрлер Кеңесіне жоғары лауазымды қызметке ұсынылып, Білім, мәдениет және денсаулық сақтау бөлімін басқарды.
     Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің қаулысымен 1990 жылдың желтоқ¬сан айында Өскемен құрылыс-жол инс¬титутының Алматыдағы филиалының негізінде Алматы автомобиль-жол институты құрылып, оның ректоры болып білім беру үдерісін оқытушылықтан мемлекет деңгейінде басқаруға дейін тәжірибесі бар Б.Мұртазин таға¬йындалды.
     Профессор Б.Мұртазин Қазақстанда тұңғыш рет құрылған дербес автомобиль-жол институтының ректоры қызметінде жүріп, еліміздің жол білімі мен ғылымының қалыптасып, дамуына, ана тіліміздің техника саласында орнықты қолданысқа түсуіне айрықша көңіл бөлді.
     1989 жылдың қыркүйек айында Қазақстанда тұңғыш «Тілдер туралы» заң қабылданды. Бұл заң ана тіліміз – қазақ тілінің мәртебесін көтеріп, қолдану аясын кеңейтуге негіз болды. Осы уақытқа дейін ресми құжаттардың, іс басқарудың – бәрі де тек орыс тілінде жүргізілді. Қазақ тілі қазақтардың ғана тұрмыстағы өзара қатынас құралы ғана деп бағаланып келді. Оның өзі де көбіне ауылды жерлерде ғана… 
     Қазақ тілінде оқу құралдарын, оқулықтар жазып, техникалық мамандықтар бойынша студенттерді қазақ тілінде оқыту керек деген пікірге сол кездері ашық қарсы шыққандар аз емес еді. Өзге ұлт өкілдерін былай қойғанда, өзіміздің қазақтардың ішінен де: «Техникалық мамандықтар бойынша кітапхана қоры түгелге дерлік орыс тілінде», «терминдер мен түсініктер қалыптаспаған», «оқытушылар қазақ тілінде дәріс беріп, сабақ жүргізе алмайды», «студенттерді аудиторияда шала-пұла қазақша оқытып, ал дайындалғанда орыс тіліндегі техникалық әдебиетті пайдаландырып, балалардың миын ашытып, не анда жоқ, не мұнда жоқ, дүбәра болып шығады», - деген сияқты қазақ тілінде техникалық мамандарды даярлауға қарсы айтылған пікірлер, қойылған тосқауылдар көп болды. 
     Осындай кезеңде жүрегі елім деп соққан, бойында суырылып көш бастай алатын, дүйім топты жұмылдыру мақсатымен мағыналы сөз бастай алатын қабілеті бар, қайратты мінезі бар басшылар керек болып тұрды. Жол саласының бағы жанды. Ондай адам табылды. Ол Бақытжан Мұртазин болды.
     Сол 1989 жылдың, есімде жоқ, не қараша, не желтоқсан айы болатын. Мен Өскемен құрылыс-жол институтының Алматы қаласындағы жалпытехникалық факультетінде 4 курс студентімін. Ұстаздарымның бірі – техника ғылымдарының кандидаты, доцент Бақыт Бірмағамбетұлы Атымтаев: «Бағдат, екеуімізді Бақыт-жан Мұртазин шақырып жатыр», - деді. Бәкең бізді жылы қарсы алып: «Біз мамандарды қазақ тілінде дайындау үшін ең алдымен техникалық терминдер мен түсініктер сөздігін жасауымыз қажет. Онсыз оқу құралдары да, оқулық та – бәрі де дұрыс болмайды. Бұл ең маңызды, алғашқы қадам. Осы жауапты істі, қарсы болмасаңыздар, үшеуміз бірігіп қолға алсақ? Бақыт Бірмағамбетұлы, сіз көп жыл жол мамандығы бойынша «инженерлік геодезия» пәнінен сабақ беріп келесіз, қазақ тілінде оқу-әдістемелік еңбектер жаздыңыз. Бағдат, сен әлі студент болсаң да, талабыңды, оқу үлгеріміңді ескеріп сенім артып отырмын», - деді… 
     Бұл еңбекте техникалық терминдердің қазақ тіліне балама аудармаларын берумен ғана шектелмей, олардың әрқайсысына қазақ тілінде түсіндірме жазылды. Жол саласында жиі қолданылып жүрген 2 мыңға жуық терминдер мен түсініктер қамтылды. 
     Кітап Қазақстан Ғылым академиясының академигі, Тіл институтының сол кездегі директоры Әбдуали Қайдаровтың жетекшілігімен Мемлекеттік терминологиялық комиссияда кәсіби сараптамадан өтті.
     Оның мазмұны мен маңыздылығы ескеріліп, Білім министрлігі жоғары және арнайы орта білім беретін оқу орындарында жол мамандығы бойынша оқитын студенттер мен оқушыларға оқу құралы ретінде бекітті. Жан-жақты талқылау мен сараптамадан өткен, профессор Бақытжан Мұртазиннің басшылығымен ана тілімізде жоғары білікті мамандар даярлау мақсатымен жазылған алғашқы еңбегіміз «Жол шаруашылығы терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі», - деген атпен мемлекеттік «Ана тілі» баспасынан 1992 жылы 4 мың дана таралыммен басылып шықты. Бұл түсіндірме сөздік бүгінге дейін 20 жыл¬дан астам уақыт жол қауымының қаже¬тіне жарап келеді. Осы еңбектегі термин¬дердің басым бөлігі Елбасымыз Нұрсұл¬тан Назарбаевтың тапсырмасымен жазылып, 2000 жылы «Рауан» бас¬пасынан жарық көрген, 
     Қазақстан Рес¬публикасының Мемлекеттік сыйлығына ие болған 32 томдық сөздіктер жинағының «Көлік және қатынас жолдары» деп аталған 8-ші томына енді.
    Ел болашағын ойлаған Б.Мұртазин өзіне берілген тарихи мүмкіндікті ұтымды пайдалана білді. Ол 1991 жылы, ол кезде Алматы автомобиль-жол институтының ректоры болатын. Тәуекелге бел буып, жауапкершілікті өз мойнына алып, республикамызда алғашқылардың бірі болып институтта ресми түрде қазақ бөлімін ашты. Ана тілімізде оқу-әдістемелік еңбектер мен оқу құралдарын әзірлеуді мықтап қолға алды. Сол жылы институтты жақсы бітіріп шыққан 4 жас маманды қазақ бөліміне оқытушы қызметіне қалдырып, жан-жақты қолдау көрсетті.    
     Бірнеше жылдың ішінде бірінші курстан бастап диплом жобасын жасап, қорғауға дейін оқу үдерісі ана тілімізде жүргізілетін болды.
     Б.Мұртазин жол ғылымының дамуына да үлкен үлесін қосты. Әсіресе, оны қазақ ұлт өкілдерінің жол ғылымында болмауы қатты толғандырды. Осы үлкен олқылықтың орнын толтыру мақсатымен шәкірттерінің қабілетті дегендерін алдымен институтқа қалдырып, бір-екі жыл тәжірибе жинақтағаннан кейін, өзі аспирантурада оқыған Мәскеу автомобиль-жол институтындағы ұстаздары мен жолдастарымен келісіп, сонда жіберіп отырды. Олардың алғашқылары – бүгін¬гі «Қазақавтожол» республикалық мемлекеттік мекеменің бас директоры Серік Ақтанов пен «Рейдер» телебағдарламасының директоры Алмас Ұзақов болды.
     Бір басылым медицина саласындағы белгілі ғалым Зигмунд Фрейд туралы: «Менімше, оның ғылымға қосқан үлесінің үлкені – Нобель сыйлығына тұрарлық ғылыми еңбектер жаза алғандығында емес, миды зерттеу саласында өзіне дейін қалыптасып келген көзқарасты өзгертуге ықпал етуінде», - деп жазған еді. Біз профессор Бақытжан Мұртазинді – өзінің білімімен, саналы іс-әрекетімен, ел мүддесіне бағытталған қалтқысыз қызметімен бүгін әлемде ойып өз орнын алған өскелең Қазақстанның күре тамыры – жол саласының дамуына айтарлықтай ықпал еткен, үлкен үлес қосқан тұлға деп білеміз.

    

 

 

 

 (тұлғалар, деректер, мақалалар?)